Ўзбекистонда қум ва чанг бўронлари: чидамли ландшафтлар учун стратегик ўсимликлар ва минтақавий чора-тадбирлар
Қум ва чанг бўронлари (ҚЧБ) Ўзбекистон ва бутун Марказий Осиёда соғлиқ, турмуш тарзи ва экотизимларга таъсир кўрсатаётган, тобора кучайиб бораётган экологик муаммодир. Яқинда ICARDA томонидан Ўзбекистонда озиқ-овқат тизимлари, ердан фойдаланиш ва қайта тиклаш таъсири дастури (FOLUR IP) доирасида ФАО кўмагида тайёрланган «Ўзбекистонда қум ва чанг бўронлари: таъсирни тушуниш ва юмшатиш учун атмосфера моделлаштириш» номли ҳисобот стратегик ўсимлик қоплами ва минтақавий ҳамкорлик ҚЧБ кўлами ва таъсирини қандай камайтириши мумкинлиги ҳақида илмий асосланган маълумотларни тақдим этади (ҳисоботни ўқинг https://hdl.handle.net/10568/175480).
ҚЧБ чегаралар билан чекланмайди. Улар юзлаб километр масофани босиб ўтиб, экинларга зарар етказадиган, ҳаво сифатини ёмонлаштирадиган ва соғлиқ учун хавфни оширадиган майда зарраларни олиб юради. Олдинги баҳолашларга кўра, ер деградацияси ва чанг бўронлари фақат Қорақалпоғистонга йилига 44 миллион АҚШ долларидан ортиқ зарар келтиради, агар улар бартараф этилмаса, эҳтимолий йўқотишлар 840 миллион долларгача етиши мумкин (Акрамханов ва бошқалар, 2021).
Янги тадқиқот чанг ҳаракатини моделлаштириш ва турли хил ердан фойдаланиш ҳамда ўсимлик сценарийларини синаб кўриш учун илғор атмосфера моделлаштириш усулларини қўллайди. Натижалар ўсимликлар чанг чиқиндиларини камайтириш ва уларнинг трансчегаравий таъсирини юмшатишда муҳим роль ўйнашини тасдиқлайди. Тадқиқот шуни кўрсатадики, айрим ойларда асосий манба ҳудудларида стратегик кўкаламзорлаштириш ва ерларни тиклаш орқали ҳаводаги чангни 80 фоизгача камайтириш мумкин.
Натижалар шуни кўрсатадики, миллий саъй-ҳаракатлар зарур бўлса-да, ҚЧБни бир мамлакат ўзи самарали бошқара олмайди. Баъзи ҳудудларда ҳаводаги чангнинг 70 фоизигача Ўзбекистон чегараларидан ташқарида пайдо бўлади, бу эса унинг трансчегаравий хусусиятини ва мувофиқлаштирилган минтақавий ҳаракатлар зарурлигини таъкидлайди. Шу сабабли, ҳамкорликни мустаҳкамлаш ва эрта огоҳлантиришнинг умумий тизимларини яратиш жуда муҳимдир. Ҳисоботда, шунингдек, хавфларни камайтириш ва узоқ муддатли барқарорликни таъминлаш учун миллий ва минтақавий сиёсатни мувофиқлаштириш, мониторинг ва прогнозлашга сармоя киритиш ҳамда барқарор ер бошқаруви амалиётларини кенгайтириш зарурлиги таъкидланган.
Ўзбекистон Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазири томонидан Ар-Риёдда бўлиб ўтган UNCCD COP16 (2024)да тақдим этилган ушбу ишда минтақанинг энг долзарб экологик муаммоларидан бирини илмий асосланган, ҳамкорликдаги ечимларига алоҳида эътибор қаратилган. Тадқиқот стратегик ўсимликлар дунёсини бошқаришни трансчегаравий ҳамкорлик билан уйғунлаштириш Марказий Осиё бўйлаб янада барқарор ландшафтлар ва соғломроқ жамоаларни шакллантиришини тасдиқлайди.