Марказий Осиёда интеграциядан кўра ҳамкорликнинг устуворлиги; ЕИдан нималарни ўрганиш мумкин?
Аммо ҳозир бошқа нарса ҳақида суҳбатлашгим келяпти. Минтақанинг Европа Иттифоқи билан ҳамкорлиги ўзига хос рамзий маънога эга. 2017 йилда минтақавий мулоқотнинг қайта йўлга қўйилиши медиа майдонига минтақавий интеграция мавзусини қайтарди. Зеро, интеграция масалаларида Европа Иттифоқи қандайдир role model (тақлид учун модель) ҳисобланади. Бундан ташқари, у бир вақтлар минтақа мамлакатлари 1990-йилларнинг ўрталари ва 2000-йилларнинг бошларида интеграция жараёнини бошлашга уринганида шундай модель бўлган.
Тўғри, ўшанда — Европа тажрибаси билан таққослаганда — минтақамиз аксинча йўлни босиб ўтди. Маълумки, Европа интеграция модели Европа кўмир ва пўлат бирлашмасидан бошланиб, Европа иқтисодий ҳамжамиятига, у эса Европа Иттифоқига айланган.
Марказий Осиё давлатлари бунинг аксини қилди. Улар дарҳол Марказий Осиё иқтисодий ҳамжамиятига айланган Марказий Осиё иттифоқидан бошлади, бу эса, ўз навбатида, Марказий Осиё ҳамкорлик ташкилоти ўрнини эгаллади. Сўнгги тузилма 2005 йилда тинчгина «кўмилди», бу эса минтақани узоқ муддатли парчаланиш ва ўзаро адоватга дучор қилди. Қўпол қилиб айтганда, ЕИ интеграция модели бўлса, ўша даврдаги Марказий Осиё дезинтеграция модели эди.
Минтақавий мулоқотнинг қайта бошланиши, сўнгги йиллардаги жуда тинчликсевар ва хушомадгўй риторика минтақа мамлакатлари янги интеграция жараёнини бошлаш ёки 2000-йилларнинг ўрталарида ташлаб қўйилган интеграция жараёнини қайта бошлаш ҳақида ўйлаш вақти келганига ишора қилаётганга ўхшайди. Бундай фикрлар расмий баёнотларда ҳам, эксперт-аналитика доиралари таҳлилида ҳам тез-тез янграмоқда. Марказий Осиё-Европа Иттифоқининг бундай тантанали биринчи саммити бу риторикани кучайтирса ажаб эмас. Аммо минтақа давлатлари бу жараёнга тайёрми?
Нега интеграция ҳақида гапиришга ҳали эрта?
Келинг, дастлаб интеграция бўйича ўз позициямни белгилаб олай. Мен интеграция жараёнларини халқаро муносабатлардаги табиий эволюция деб ҳисоблайман. Чунки инсон чегараларни ёқтирмаслиги, тўсиқларсиз ҳаракатланишга интилиши табиий. Виза режими бекор қилингани ҳақидаги хабар одамлар томонидан бу қадар кўтаринки руҳда қабул қилинаётгани бежиз эмас.
Қолаверса, жамият маълум тараққиёт даражасига етгач, чегаралар ажратиб эмас, бирлаштириб тургани маъқуллигини тушуниб етади. Чегараларни ҳарбий техника ва аскарлар отряди эмас, фуқаролик транспорти ва сайёҳлар кесиб ўтгани яхши. Мисол учун, Эльзас учун жанг қилиш эмас, балки харид қилиш учун бир-биримизга борганимиз маъқул.
Арман бувимнинг намунали набираси сифатида, кечқурун бир стакан қатиқсиз туролмайман. Шу сабабли ўз вақтида Франциянинг Страсбург шаҳрида қатиқ тополмаганимдан тез-тез автобусда Германиянинг Кель шаҳрига бориб, қатиқ сотиб олардим (бу тахминан 15 дақиқа вақт оларди). Ва ҳар сафар чегаранинг икки томонига ҳеч қандай тўсиқларсиз, ҳатто уни сезмасдан ўтаётган одамларни кузатганимда бир неча аср олдин худди шу жойда бир-бирини ўлдирган одамлар нима деган бўларди, деб ўйлардим.
Аммо интеграция мутлақо табиий туртки бўлиб, ўз-ўзидан ривожлана олмайди. Унинг ривожланиши учун маълум шароитлар керак. Айнан шу масалада Марказий Осиёда муаммолар бор. Мамлакатларимиз бир неча сабабларга кўра интеграцияга ҳали тайёр эмас.
Биринчидан, минтақага мансубликдан бош тортиш одатий ҳол бўлган деярли ўн йиллик парчаланиш даври изсиз ўтиб кета олмасди. Минтақа давлатларида ҳозирча минтақавий тафаккур даражаси мавжуд эмас. Марказий Осиё ҳалигача бешта республикамизни бирлаштирадиган геосиёсий концепция сифатида мавжуд эмас. Минтақага — минтақа мамлакатларининг ўзлари иштирокисиз эмас — доимий равишда ташқаридан кимнидир киритишга ҳаракат қилишади ёки уни маълум бир ташқи ўйинчининг манфаатларига жавоб берадиган қандайдир макроконцепцияга киритишади (Россия учун яқин хорижнинг бир қисми, Туркия учун туркий тилли дунёнинг бир қисми, АҚШ учун Марказий ва Жанубий Осиё ва бошқалар).
Бундан ташқари, минтақа мамлакатларининг ўзида Марказий Осиё кун тартиби ҳали ҳам мажбурий эмас. Минтақа ҳақида бир инфоповоддан бошқасига ўтиб гапира бошлашади. Масалан, Марказий Осиё — Европа Иттифоқи саммити ёки «С5+» форматидаги ҳар қандай бошқа учрашув, давлат раҳбарларининг учрашувлари ва бошқалар. Минтақа ҳақида доимий равишда фақат шу даражада гапириш одат тусига кирган, ундан ортиқ эмас.
Иккинчидан, қайта тикланган минтақавий мулоқот ҳозирча амалий эмас, балки декларатив характерга эга. Худди ўша (дез)интеграция даврида бўлгани каби, Марказий Осиё давлатлари ҳамкорликни чуқурлаштиришга тайёрлиги, шериклик муносабатларини жадаллаштириш зарурати ва бошқалар ҳақида баёнот бермоқда, аммо ҳозирча аниқ лойиҳаларга ўтмаяпти. Шунга кўра, ҳозирча интеграцияни қуриш учун асос йўқ. Интеграция жараёни учун зарур бўлган қандайдир миллий институтларни яратиш ҳозир нафақат бефойда, балки зарарли ҳамдир. Бу минтақада шундоқ ҳам яхши бошланмаган ҳамкорликка қўшимча бюрократик юк бўлади.
Бу институтларнинг самарасиз ишлаши маълум вақтгача фаолият олиб бораётгандек таассурот уйғотади, бироқ пировардида мустаҳкам пойдеворга эга бўлмаган тузилма барибир қулайди.
Учинчидан, интеграция давлатларнинг қайсидир соҳалардаги суверенитетини ихтиёрий равишда чеклашни ифодалайди. Минтақа давлатларининг сиёсий элиталари эса мамлакатлар ичида ўз суверенитетини чеклашга ҳали тайёр эмас. Бу сиёсий мухолифатнинг йўқлиги ва сиёсий элиталарнинг ўзларининг ўзгармаслигини таъминлашга интилиши билан тавсифланган авторитар сиёсий тизимлардир. Бундай шароитда қўшни давлатлар билан суверенитетни (ҳокимиятни) бўлишишга тайёрлик ҳақида гапиришга ҳали эрта.
Марказий Осиё интеграцияси узоқ муддатли мақсад бўлиб, математика дарсларидан олинган иборалар билан айтганда, биз уни ёдда тутиб туришимиз, аммо ҳозирги кун тартибидан олиб ташлашимиз керак. Қисқа ва ўрта муддатли истиқболда минтақа мамлакатлари бешта давлатнинг ўзаро ёки ташқи ҳамкорлар билан учрашувлари қўшнилар ўртасидаги адоватга ўрганиб қолган жамоатчиликни ҳайратда қолдирмаслигига эътибор қаратишлари керак. Минтақавий ҳамкорлик мавзуси оммавий ахборот воситалари ва давлат тузилмалари фаолиятида кундалик мавзуга айланиши керак. Ниҳоят, минтақавий ҳамкорликни олий даражадаги учрашувлардан кейин қўшма баёнотларда ишлатилган оддий иборадан, ҳудудларда амалга ошириладиган ва ривожланиб борадиган жараёнга айлантирадиган лойиҳаларга устувор аҳамият бериш лозим.
Фото: Ўзбекистон президенти матбуот хизмати.
Европа Иттифоқидан сабоқлар
Минтақавий ҳамкорликни йўлга қўйиш жараёнида, шунингдек, келажакдаги интеграция учун асос яратиш учун минтақамиз Европа Иттифоқидан кўп нарсани ўрганиши керак.
1-сабоқ. Марказий Осиёга ўзининг «кўмири ва пўлати» керак. Минтақа давлатларини ўзаро манфаатлар билан боғлайдиган ва ҳатто келишмовчиликлар мавжуд бўлган тақдирда ҳам ҳамкорлик қилишга мажбур қиладиган асоссиз қандайдир минтақавий ҳамкорлик (айниқса, интеграция) ҳақида гапириш бефойда.
Қардошлик туйғулари, етакчиларнинг дўстлиги, ният баёноти ва бошқа мавҳум тушунчалар атрофида ҳамкорлик қилиш ва бирлашиш мумкин эмас. Минтақавий жараёнлар негизида реал механизмлар ётиши керак.
Шунинг учун ўрта муддатли истиқболда давлатлар ўша «кўмир ва пўлат»ни топишлари керак. Бу 2016 йилгача кўплаб идоравий таҳлилчилар «ҳеч қачон мулоқот бўлмайдиган енгиб бўлмас зиддиятлар» деб атаган сув ресурслари бўлиши мумкин. Ёки, масалан, минтақадаги барча мамлакатлар учун бирдек зарур бўлган, аммо илгари кескин рақобат майдони сифатида кўрилган транспорт инфратузилмаси лойиҳалари.
2-сабоқ. Spillover effect (қор тўпи эффекти). Европа интеграцияси жуда тор доирадаги ҳамкорликдан бошланган. Бундай ҳамкорликнинг ривожланиши бошқа соҳалардаги ҳамкорликни йўлга қўйишга ёрдам берди, бу эса, ўз навбатида, интеграция жараёнларини (Европа мисолида) чуқурлаштирди ва уларга тобора кўпроқ соҳаларни жалб қилди. Марказий Осиё давлатларига ҳам минтақавий ҳамкорликнинг қандайдир механизмини ишга тушириш имконини берадиган ўзларининг кичик лойиҳалари керак. Кейин эса лойиҳаларни амалга ошириш жараёнида пайдо бўладиган эҳтиёжларга жавоб бериш ва кейинги қадамни қўйиш имкониятларини қўлдан бой бермаслик зарур.
Аммо бундай механизмнинг самарадорлиги давлатлар узоқ муддатли режалаштириш асосида қарорлар қабул қилгандагина амалга ошади. Мамлакатларимизда қандайдир гигантомания (энг катта байроқ, учрашувда энг катта мевалар тоғи/уюми, энг катта баннер ва ҳ.к.) прагматик кун тартибини шакллантиришга тўсқинлик қилади. Шунинг учун кичик лойиҳаларга — узоқ муддатли истиқболда катта салоҳиятга эга бўлса ҳам — шубҳа билан қарашади.
Шартли равишда айтганда, кўп марта эълон қилинган, аммо ҳали ишга туширилмаган Марказий Осиё шенген лойиҳаси шунчаки виза лойиҳаси бўлиб туюлиши мумкин. Аммо унинг ишга туширилиши кўплаб соҳаларда ҳамкорликни йўлга қўйиш ва доимий равишда қўллаб-қувватлаш заруратини келтириб чиқаради.
3-сабоқ. Минтақа кун тартибидан тушмайди. Эсингизда бўлса, 2020 йилги пандемия даврида Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг маслаҳат учрашуви бекор қилинганди. Расмий маълумотларга кўра, уларнинг мамлакат ичида иш жадвали жуда тиғиз. Бундан ташқари, давлат раҳбарларининг учрашувлари 2018 йилда бошланган ва бешлик тўлиқ таркибда биринчи марта 2021 йилга келибгина тўпланди. Бунгача турли сабабларга кўра — кимдир жанжаллашиб қолган, кимдир бошқа учрашувни афзал кўрган — бешлик йиғилмаган эди. Тан олиш керак, Европа интеграцияси доирасида бундай ҳолатни тасаввур қилиш қийин — ҳатто у ердаги жараён узоқроқ ва чуқурроқ эканини ҳисобга олган ҳолда ҳам.
Минтақа давлатлари ташқи сиёсатининг Марказий Осиё йўналиши, уларнинг барчаси устувор деб эълон қилаётган йўналиш амалда устувор йўналиш бўлиши керак. Ва давлат раҳбарларининг учрашувлари бошқа протокол тадбирлари каби одатий ҳолга айланиши керак. Мулоқот қайта бошланганига етти йил бўлса ҳам, бу учрашувлар ҳамон қизғин ажиотаж билан кечаётган бўлса, демак, минтақавий ҳамкорлик жараёни бўш кетмоқда.
4-сабоқ. Минтақавий ҳамкорликни деперсонификациялаш. Марказий Осиёда мулоқотни қайта йўлга қўйиш фақат юқорида қабул қилинган қарор туфайли мумкин бўлди. У ёки бу жараённи бошлаш — нормал ҳолат. Европа лойиҳаси ҳам ўша пайтдаги элиталарнинг сиёсий иродаси билан бошлангани сир эмас. Ўша давлат раҳбарлари ўзларининг классик тушунчаларидаги барча демократик тартиб-қоидаларга риоя қилишган десак, ёлғонлаган бўламиз. Урушдан кейинги Европа жамияти ҳам вазиятни чуқур таҳлил қилишга қодир эмас эди — улар шунчаки тинчликни хоҳлашарди. Бу евроинтеграциянинг дастлабки босқичини анча енгиллаштирди. Евроинтеграция асосчилари ҳар бир масала бўйича референдум ўтказганида, лойиҳа бошланмасдан ўларди, деган ҳазил ҳам бор.
Аммо Европа лойиҳасининг ҳаётийлиги шундаки, бутун жараён жуда тез юқоридан пастга кўчиб, ҳам идоралараро муносабатларни, ҳам жамиятларни қамраб олди. Бундан ташқари, агар дастлабки лойиҳалар юқоридан бошланган бўлса, вақт ўтиши билан биз ҳозир Европа интеграцияси механизмлари сифатида қабул қилаётган нарсалар асосан Шенген зонаси ёки Болония жараёни каби тегишли жамоатчилик талаби туфайли ишга туширилди.
Марказий Осиёдаги ҳамкорлик давлат раҳбарлари ўртасидаги муносабатлардан мамлакатлар ўртасидаги муносабатларга қанчалик тез кўчса, бу жараённинг барқарор бўлиш, эртами-кечми содир бўладиган ҳокимият транзитларига боғлиқ бўлмаслик ва ҳокимиятга ким келишидан қатъи назар ишлайдиган механизмларни яратиш имконияти шунчалик юқори бўлади.
5-сабоқ. Ёшларга оид лойиҳалар. Европа Иттифоқи турли ёшлар лойиҳаларига кўп маблағ сарфламоқда. Агар Erasmus талабаларига қарайдиган бўлсак, бу умуман Европа интеграцияси лойиҳасининг кенг тарқалган рекламаси. Ёшларга эътибор бериш қандайдир ноу-ҳау эмас, албатта. Ёшларни йўқотган, уларнинг эҳтиёжларини тушунмаган, қўллаб-қувватламаган ҳар қандай ҳокимият ёки тизим яшовчанлигини йўқотади.
Минтақамизда интеграция фақат узоқ муддатли мақсад бўлиши мумкинлиги сабабли айнан ёшларга йўналтирилган лойиҳалар унга эришиш йўлидаги муҳим инвестициядир. Ушбу лойиҳаларни амалга ошириш жараёнида ёшлар ўзларига нима кераклигини, нимага қизиқишларини ва қайси соҳаларда — бу киберспорт мусобақалари ёки ёш олимлар конференцияси бўладими — бирлашишни хоҳлашларини ўзлари ҳал қилишларидан қўрқмаслик керак.
Ҳокимият ўз иштирокини фақат лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш ва ишга тушириш учун зарур бўлган қарорларни қабул қилиш билан чеклаши керак. Ҳеч бўлмаганда юртимизда «маънавият ва маърифат» бренди остида жуда узоқ вақт давомида ёшларни мутлақо кераксиз қолипларга солиб қўйишга уриниб келган тормоз ричагларини бутунлай чиқариб ташлаш керак.
Биз 2017 йилдан буён кузатиб келаётган минтақавий ҳамкорликнинг янги босқичи ҳақида узоқни кўзлаб хулоса чиқаришга ҳали эрта. Давлатларнинг ўзи кўпроқ интуитив ҳаракат қилаётгандек, бу тўғри йўналиш эканини англаётгандек туюлади. Аммо шу билан бирга, бу жараён нимага олиб келиши ва қандай вазифалар туриши кераклиги ҳақида аниқ тушунча йўқ. Бир томондан, расмийлар мулоқотни давом эттиришга тайёр экани, «C5+» формати амалиётга татбиқ этилаётгани, икки томонлама муносабатлардаги асосий муаммоларни ҳал қилиш учун муваффақиятли уринишлар қилинаётгани яхши. Бошқа томондан, ҳамкорлик декларатив бўлиб қолмоқда, давлат раҳбарлари ўртасидаги шахсий муносабатлар ҳали ҳам икки томонлама муносабатларнинг ҳам, кўп томонлама форматнинг ҳам ҳал қилувчи омили бўлиб қолмоқда, мамлакатлар янада улкан ғоялар учун асос бўлиши мумкин бўлган, шунингдек, давлат бошқаруви тизимининг барча даражаларида алоқаларни ўрнатишни таъминлайдиган ҳар қандай реал лойиҳаларни ишга туширишга шошилмаяпти.
Минтақанинг интеграцияга тайёр эмаслиги уялишли ёки яширишли муаммо эмас. Бу — шунчаки минтақанинг давлатлар мустақилликка эришганидан бери мавжуд бўлиш тарихи билан боғлиқ факт. Ва бу фактни қабул қилиш керак. Бу минтақавий мулоқот кун тартибини янада прагматик қилиш ва ўз олдимизга янада реал мақсадларни қўйиш имконини беради. Шунинг учун минтақа мамлакатлари муваффақиятсизликка олиб келиши олдиндан маълум бўлган жараёнларни тезлаштиришга интилмаслиги муҳимдир. Бундан ташқари, ҳеч қандай амалий ҳаракатлар билан қўллаб-қувватланмаган ягона бозор ва ягона валюта ҳақидаги баёнотларнинг тажрибаси аллақачон мавжуд бўлиб, бу ҳали бошланмаган минтақавий ҳамкорликнинг барбод бўлишига олиб келади. Марказий Осиё самарали ва барқарор минтақавий ҳамкорликни йўлга қўйиш учун иккинчи имкониятни қўлдан бой бермаслигини истардим.
Муаллиф фикри таҳририят фикрига мос келмаслиги мумкин.