Нима учун аҳолининг давлат хизматчиларига бўлган ишончи паст? Экспертлар жавоблари
Давлат хизматчиси ким ва у нима учун керак?
ARGOS — Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги директори ўринбосари Амиртемурхон Мусаевнинг сўзларига кўра, Ўзбекистонда давлат хизмати биринчи навбатда аҳоли эҳтиёжларини қондиришга қаратилган. Кенг маънода давлат хизматчиларига давлат бюджетидан иш ҳақи оладиганларнинг барчаси — бюджет ҳайдовчисидан тортиб вазиргача киради.
Ушбу тизимда иэрархия мавжуд: юқори бошқарув бўғинидан тортиб ёрдамчи ходимларгача. Мусаевнинг сўзларига кўра, мамлакатда беш миллиондан ортиқ бюджет соҳаси ходимлари мавжуд бўлиб, уларнинг катта қисми таълим ва соғлиқни сақлаш соҳаларида ишлайди. Уларнинг барчаси, лавозимидан қатъи назар, жамият манфаатлари йўлида меҳнат қилади ва фуқароларнинг кундалик ҳаёти уларнинг иш сифатига боғлиқ.
Британиянинг School of International Futures компанияси операцион директори Каролин Стар ҳам «давлат хизматчиси» тушунчасини давлат идоралари ходимларидан кўра кенгроқ талқин қилиш керак, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, булар шифохоналар, судлар ёки ижтимоий хизматлар бўладими, фуқароларга хизмат кўрсатиш занжирига жалб қилинганларнинг барчаси. Мутахассиснинг таъкидлашича, айнан улар олдинги сафда бўлиб, одамларнинг ҳаёт сифатига реал таъсир кўрсатади.
Унинг қайд этишича, идоралар, аввало, фуқароларнинг эҳтиёжлари нимадан иборатлигини ва ресурслар чекланганда қандай зиддиятлар юзага келиши мумкинлигини тушунишлари керак. Унинг фикрича, ўз идораси доирасида қолиб кетиш эмас, балки турли тузилмалар ўртасида ҳамкорликни йўлга қўйиш муҳим, шунда ҳамма нарса мувофиқ ишлайди.
«Ўзим давлат хизматида ишлаган пайтимда мактабгача таълим ва болалар марказлари билан шуғулланувчи бир идора, меҳнатга лаёқатли аҳоли учун нафақа масалалари билан шуғулланувчи бошқа идора бўлиб, улар бир-бири билан ҳеч қандай алоқада бўлмаган. Биз бу идораларни бир жойга тўплаганимизда, ёш болали оилалар ўзларига тегишли тўловларни ололмаётганини тушуниб етдик. Биз болалар марказлари ходимларини ота-оналарга қандай қўллаб-қувватлаш чоралари мавжудлигини айтиб беришлари учун ўқитишга қарор қилдик. Бу мавжуд ресурслардан самаралироқ фойдаланиш усулларидан бири эди», — деди Стар.
Жанубий Калифорния университети профессори ва халқаро давлат сиёсати ва бошқаруви дастури директори, америкалик эксперт Рим Какининг таъкидлашича, давлат хизматчилари — бу бошқарувнинг турли даражаларида — маҳаллий, минтақавий, марказий даражаларда ишлайдиган одамлардир. Айнан улар миллий тараққиётни амалга оширади, ижтимоий неъматлардан фойдаланиш имкониятини таъминлайди: коммунал хизматлар ва тоза ҳаводан тортиб қонун устуворлигигача.
«Давлат сектори ўз фуқаролари учун ижтимоий неъмат яратилишини таъминлайди, шунинг учун давлат хизматчиларининг масъулияти ҳақиқатан ҳам катта. Аммо давлат хизматчиси ўз мамлакатининг миллий стратегиясини англаши ва ривожланиш қандай бўлиши кераклигини тушуниши керак. Умуммиллий йўлни амалга оширишда давлат хизматида ишлайдиган ҳар бир инсон оз бўлса-да ўз ҳиссасини қўшади», — деди профессор.
Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги психология ва илмий ишланмалар бошқармаси бошлиғи Камол Ғафуровнинг таъкидлашича, давлат хизмати — бу давлат фаолиятининг асоси. У мамлакатдаги барча асосий жараёнларни бошқариш, хизмат кўрсатиш ва қўллаб-қувватлашни ўз ичига олади. Ғофуров давлат хизматини «давлатнинг қўллари ва оёқлари» деб атади ва унинг вазифаси жамиятга хизмат қилиш эканлигини таъкидлади. Шу билан бирга, у бу юқори маош ҳақида эмас, балки ўз миссиянгга, жамият ва мамлакат келажаги учун ишлаётганингга бўлган ишонч ҳақида эканлигини қўшимча қилди.
Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети биринчи проректори Акрам Умаровнинг фикрича, жамиятда «бюрократ» ёки «давлат хизматчиси» сўзи кўпинча салбий маънода ишлатилади, аслида эса давлат институтлари ва бюрократия ҳар қандай барқарор давлатнинг пойдеворини ташкил этади. Унинг таъкидлашича, давлат хизматчилари ўз ишига фидойилик ва ҳатто иштиёқ туйғусига эга бўлиши керак, чунки ижобий натижаларга эришиш уларга боғлиқ.
«Баъзи мамлакатларда бу ҳар доим ҳам юқори маошли иш эмас. Лекин негадир барибир одамлар давлат хизматига боради. Менимча, хизматга бўлган бундай садоқатни ҳис этадиган кишилар тоифаси бор. Бу ерда айнан „хизмат“ сўзи қўлланаётгани бежиз эмас, бу ўз халқига, давлатига хизмат қилишдир», — дейди Умаров.
Давлат хизматига ишончсизликнинг сабаблари нимада бўлиши мумкин?
Давлат хизматчиларининг роли муҳим бўлишига қарамай, аҳолининг уларга бўлган ишончи ҳар доим ҳам барқарор бўлиб қолмайди. Амиртемурхон Мусаев саволга изоҳ берар экан, юзта давлат хизматчисидан бир-иккитаси салбий муносабат уйғотса ҳам, оқибати ҳаммага таъсир қилишини таъкидлади. Унинг фикрича, тизимга бўлган ишончга айрим ҳолатлар путур етказади, аммо бу ҳамма салбий муносабатга лойиқ дегани эмас.
Камол Ғафуровнинг фикрича, ишончсизлик замирида кўпинча тушунмовчилик ётади. Баъзида норозилик алоҳида бўлинмаларнинг етарли даражада сифатли ишламаслиги туфайли юзага келади, бироқ, унинг сўзларига кўра, бу бутун тизимнинг муаммоси эмас.
Этика ва коррупцияга қарши хавф-хатарларга келсак, у айрим ҳолатлар мавжудлигини тан олди, аммо уларнинг олдини олиш бўйича доимий ишлар олиб борилаётганини таъкидлади. Хизматга номзодлар махсус баҳоланади, жумладан, виждонсиз хатти-ҳаракатларга мойиллиги бўйича, тизимнинг ўзида эса мунтазам равишда таълим тадбирлари, жумладан, ҳар ҳафталик «Маърифат соатлари» ўтказилиб, уларда ҳалоллик ва хизмат этикаси масалалари муҳокама қилинади.
Ишонч мавзусини шарҳлар экан, Каролин Стар ишончсизликнинг асосий сабабларидан бири фуқароларнинг ўз фикрлари эътиборга олинмаётганини ҳис қилишлари эканлигини таъкидлади. Одамлардан фикр билдириш сўралганда, масалан, йиғилишлар ёки сўровномалар орқали, кейин эса узоқ вақт ҳеч нарса бўлмаса, бу ишончни йўқотади.
Олинган фикрларни эътироф этиш, қандай чоралар кўриш мумкин-у, қандай чоралар кўриш мумкин эмаслигини, бунинг сабабларини тушунтиришни муҳим деб ҳисоблайди. Нима ўзгарди, нима ўзгармади ва нима учун, холис ва тушунарли мулоқот олиб бориш муҳим. Унинг тажрибасига кўра, аксарият давлат хизматчилари ўз ишларини сидқидилдан яхши бажаришга ҳаракат қилишади, аммо муаммолар кўпинча айнан мулоқот даражасида юзага келади.
Акрам Умаровнинг фикрича, давлат хизматини жамоатчилик томонидан қабул қилиш масаласида кўпинча коммуникация билан боғлиқ муаммолар юзага келади. Кўпгина мамлакатларда давлат аппаратининг устувор йўналишлари, унинг вазифалари ва муаммолари етарли даражада самарали тушунтирилмаяпти. Ишончсизлик ва тушунмовчилик шундан келиб чиқади. Унинг таъкидлашича, агар фуқаролар мамлакат қаерга қараб кетаётгани ва давлат олдида қандай мақсадлар турганини аниқ кўрса, стратегия ва келажакни кўриш аниқ етказилса, ишонч ортади.
Умаровнинг таъкидлашича, Ўзбекистонда бу муаммолар англаб етилган: давлат хизматини 2030 йилгача ривожлантириш стратегияси қабул қилинган, янада узоқ муддатли режалаштириш устида иш олиб борилмоқда, жамоатчилик ва оммавий ахборот воситалари билан ишлаш кучайтирилмоқда.
Рим Какининг фикрича, ишонч доимий равишда мустаҳкамланиши керак бўлган ўзига хос мушакдир. Агар давлат идоралари ўз хатти-ҳаракатлари, янги сиёсат ва ташаббусларини фуқароларга тушунтирмаса, уларни жамият жараёнларига қўшмаса, бу ишончга путур етказади.
Унинг таъкидлашича, маҳаллий ҳокимият вакилларининг ўз вазифаларини ёмон бажариши ва коррупция можаролари ҳам ишончни йўқотади. Унинг сўзларига кўра, битта шундай ҳодиса туфайли ишонч осонгина йўқолади ва институтларнинг тикланиши учун йиллар кетиши мумкин.
Аҳолининг давлат хизматчиларига бўлган ишончини қандай ошириш мумкин?
Ишончни тиклаш учун, Амиртемурхон Мусаевнинг фикрича, барча даражаларда — ҳайдовчилардан тортиб вазирларгача профессионалликни ошириш керак. Доимий ўқиш, қайта тайёрлаш, касбий ўсиш ва пастдан юқорига кўтарилиш муҳимлигини таъкидлади.
«Фақат таълим бизни қутқариши мумкин — ҳар қандай соҳада», — дейди Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги раҳбари ўринбосари.
Камол Ғафуровнинг қўшимча қилишича, кадрлар таркибини яхшилаш учун Ўзбекистонда Раҳбар кадрларни баҳолаш маркази ташкил этилган бўлиб, у психологлар билан биргаликда ишлаб чиқилган методикаларни қўллайди. Унинг сўзларига кўра, улар халқаро тажрибани таҳлил қилишга асосланган ва манфаатлар тўқнашувига олиб келиши мумкин бўлган потенциал хавфларни аниқлаш имконини беради.
«Бу методология ва тестлар ёрдамида биз бу одам коррупсионер эканлигини аниқлаймиз дегани эмас. Биз фақат унинг феъл-атвори ва хатти-ҳаракатларида вазиятлар тўқнаш келганда у нотўғри қарор қабул қилишига сабаб бўладиган элементлар кузатилиши мумкинлигини аниқлаймиз», — дея тушунтирди у.
Каролин Старнинг фикрича, ишончни мустаҳкамлашнинг асосий шартларидан бири «майдонда» ишлашдир. Унинг фикрича, давлат идоралари фуқароларнинг муассасаларга ўзлари келишини кутмаслиги керак, аксинча, жамоатчиликка фаол чиқишлари керак.