Ипак йўлининг йўқолган иккита шаҳри Ўзбекистон тоғларидан топилди
Юқори тоғли Тўғонбулоқ ва Тошбулоқ шаҳарларининг кашф этилиши илгари фақат пасттекисликларда жойлашган шаҳарлар билан боғланган Ипак йўли ҳақидаги тасаввурни ўзгартиради.
Топилган шаҳарлар Ипак йўли меъморий меросини тушунишни ўзгартириши мумкин, чунки бу савдо йўллари узоқ вақт давомида фақат пастқамликдаги шаҳарларни боғлаган деб ҳисобланган.
Тадқиқот LiDAR учувчисиз лазер локатори ёрдамида амалга оширилди, бунинг натижасида олимлар ҳудуднинг уч ўлчовли хариталарини яратишга ва қадимий меъморчилик объектлари: деворлар, миноралар ва истеҳком иншоотларини аниқлашга муваффақ бўлишди.
Илк бор 2011 ва 2015-йилларда аниқланган бу обектлар биргаликда Ипак йўли асрлар савдо йўлларининг (эрамизнинг VI-XI асрлари) тоғ чорраҳаларида жойлашган баланд тоғ марказларининг ўзаро боғлиқ географиясини ифодалайди.
Марказий Осиёда йирик шаҳар марказлари 6000-йилдан ортиқ вақтдан бери маълум бўлса-да, археологик жиҳатдан тасдиқланган шаҳарларнинг аксарияти денгиз сатҳидан 1000 м дан кам баландликда жойлашган паст дарё водийларида жойлашган. Тўғонбулоқ аср Марказий Осиёнинг энг йирик ва машҳур тоғли шаҳри бўлиб, денгиз сатҳидан 2000 метрдан ортиқ баландликда жойлашган.
Таъкидланишича, бугунги кунда сайёрамиз аҳолисининг 3% дан камроғи бундай баландликда, атиги 1% га яқини эса 2500 метрдан ортиқ баландликда, асосан Анд тоғлари ва Тибет платосида яшайди.
Тўғонбулоқ ва Тошбулоқда Ўрта Осиёдаги аср меъморий режалаштиришнинг умумий хусусиятлари акс эттирилган. Бу мустаҳкам қалъа ёки сарой билан баланд қалъа бўлиб, пастки шаҳар — шаҳристон устида жойлашган, одатда мудофаа деворлари билан ўралган.
Шаҳарни режалаштириш атроф-муҳитнинг мураккаб рельефини ҳисобга олган ҳолда лойиҳалаштирилган бўлиб, у табиий ҳимоя учун ёки шаҳарнинг ўзида маълум функтсияларни бажариш учун ишлатилади (масалан, металларни эритиш учун юқорига кўтарилган шамоллардан фойдаланиш).
Иккала шаҳар ҳам бой яйловлар зонасида жойлашган. Бу марказлар, эҳтимол, ҳайвонлар савдоси учун муҳим бозорлар бўлиб хизмат қилган, бу ҳам тоғлик, ҳам текислик жамоалари учун қимматли иқтисодий фаолият бўлган. Бироқ, энг муҳим ресурс темир рудаси ҳисобланади. Бутун минтақа темир конларига бой бўлиб, бу шаҳарларни темир ёки пўлат ишлаб чиқариш ва савдо қилишда асосий шаҳарларга айлантирган.
«Шу пайтгача асрлар Ипак йўлининг баланд тоғли ҳудудлари Шарқ ва Ғарб ўртасидаги алоқа учун тўсиқ ёки кўчманчи дунёнинг чекка ҳудудлари сифатида қаралган. Бироқ, Туганбулоқ ва Тошбулоқда ҳужжатлаштирилган мураккаб шаҳар инфратузилмаси ипак йўли гуллаб-яшнашининг асрларида (милодий VI-X асрлар) тоғ жамоалари ўзига хос сиёсий ва иқтисодий тизимларни шакллантирган ушбу чекка ҳудудларда урбанизациянинг ролини қайта кўриб чиқишга мажбур қилади,» — дейилади тадқиқотда.