Афғонистоннинг Ўзбекистондаги элчиси — ўтиш даври, мамлакатдаги ҳолат ва Қўштепа канали ҳақида
Суҳбатни Прогрессив ислоҳотлар маркази директори Миршоҳид Асланов ва марказ эксперти Отабек Акрамов олиб борди. Интервью Марказий ва Жанубий Осиё ўртасида 19−21 май кунлари Термиз шаҳрида ўтказиладиган «Термиз ўзаро боғлиқлик мулоқоти: Тинчлик, дўстлик ва фаровонликнинг умумий маконини барпо этиш» тадбири олдидан ташкил этилди.
Бугун кўпчилик Афғонистон ўз тарихининг ноёб даврини бошдан кечирмоқда, деб ҳисоблайди. Сиз ҳозирги вақтда афғон жамиятидаги умумий кайфиятни қандай тасвирлардингиз? Янги ҳукумат ҳокимиятга келганидан бери миллий бирлик ва ички уйғунлик борасида қандай ўзгаришлар юз берди?
— Аввало, мулоқот имконини яратганингиз учун чуқур миннатдорчилик билдираман. Ўзбекистон биз учун ҳар доим биродар ва дўстона руҳда қарши оладиган мусулмон юрт бўлиб келган. Бу юртда бўлишдан ва ўзаро ҳамкорлигимизни давом эттиришдан мамнунман. Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг бир ҳадисида айтилганидек, кўрсатилган меҳмондўстлик учун доимо шукроналик билдириш лозим.
Афғонистондаги вазиятга келсак, юртимиз бугун ўзига хос, тарихий бир босқични бошдан кечирмоқда. Сиз тўғри таъкидлаб ўтдингиз — ҳокимиятнинг қўлдан-қўлга ўтиши мисли кўрилмаган тарзда, бир томчи қон тўкилмасдан, мутлақо тинч йўл билан амалга ошди. Бу, аввало, халқимизнинг тинчлик ва миллий тотувликка интилиши натижасида рўй берди.
Ҳокимият алмашганидан сўнг умумий амнистия эълон қилинди. Биз ҳеч кимни таъқиб қилмадик, жавобгарликка тортмадик — бунинг ўрнига миллий ярашувга интилдик. Ҳатто аввалги тузумда хизмат қилганларнинг мулклари ва иш жойлари сақлаб қолинди. Уларнинг кўпчилиги бугун ҳам Афғонистонда яшаб, тинч ва хавфсиз шароитда ишлашни давом эттирмоқда. Биз ҳатто илгари хорижий давлатлар билан ҳамкорлик қилганларни ҳам Ватанга қайтишга очиқчасига таклиф қилмоқдамиз. Бизнинг хабарномамиз оддий: уйга қайтинг, тинч Афғонистонни барпо этишда иштирок этинг.
Бугун Афғонистон тўлиқ ҳукумат назорати остида. Узоқ йиллардан бери илк бор биз барқарорлик, хавфсизлик ва фуқаролар ҳаёти ҳамда мулкига таҳдид йўқлиги ҳақида бемалол гапира оламиз. Одамлар ўзларини ишончли ва хотиржам ҳис қилишмоқда, ҳукумат эса бу йўлни халқ фаровонлиги йўлида давом эттиришга қатъий бел боғлаган.
Халқаро ҳамжамият анъанавий равишда Афғонистонни асосан хавфсизлик призмаси орқали баҳолайди. Бугунги кунда мамлакатда реал барқарорлашувнинг қандайдир белгиларини кузатиш мумкинми?
— Бугунги кунда Афғонистонда хавфсизлик ва барқарорлик мисли кўрилмаган даражада. Илгари, республика тузуми даврида, хавфсизлик масалалари доим жиддий хавотир уйғотарди — ҳозир эса бу каби саволлар умуман кўтарилмаяпти. Чет эл оммавий ахборот воситаларида баъзан тарқатилаётган салбий материаллар эса асл ҳолатни акс эттирмайди ва пропагандадан бошқа нарса эмас. Айтилганидек «Юз марта эшитгандан кўра, бир марта кўрган афзал».
Бугун Афғонистонда чинакам барқарорлик ва хавфсизлик ҳукм сурмоқда. Одамлар ўз кундалик ишлари билан бемалол шуғулланишмоқда, ўзлари ва яқинлари учун хавотирланмасдан яшашмоқда.
Ижозат бергайсиз, Қуръони каримдаги муборак оятдан бир мисол келтираман: Агар кимдир сизни йўлдан оздиришга ёки фитна тарқатишга уринаётган бўлса, аввало ўзингиз кўриб, ишонч ҳосил қилинг — миш-мишларга ишонманг. Айнан шундай — Афғонистонга келинг, ўзингиз кўринг: бу юрт бугун тинчлик ва осойишталикда яшамоқда.
Бугунги кунда афғон халқини қандай ғоялар ва қадриятлар бирлаштириб турибди? Бу ўтиш даврида ички ҳамжиҳатликни сақлаб қолишга нима ёрдам бермоқда?
— Афғонистонда этник ва маданий хилма-хиллик мавжуд бўлишига қарамай, тарихимиз шуни кўрсатадики, бу фарқлар ҳеч қачон адоват ёки зиддиятларга сабаб бўлмаган. Афғон халқи табиатан бағрикенг бўлиб, бир-бирининг анъана ва қадриятларига ҳурмат билан қарайди.
Халқимизни бирлаштирувчи асосий омил эса — ҳар доим Ислом дини бўлган, ва шундай бўлиб қолади. Бу бизнинг умумий маънавий пойдеворимиз бўлиб, миллатимиз бирлигини мустаҳкамлаб келмоқда. Парвардигор Қуръонда марҳамат қилади: «Мен сизларни турли элатлар ва қабилаларга бўлдим, токи бир-бирингизни таниб оласизлар». Исломда инсоннинг насл-насабидан кўра, унинг тақвоси, инсонийлиги ва ҳалоллиги устун қўйилади.
Ҳар қандай жамият ва давлат тараққиётида қўшни мамлакатларнинг ўрни ниҳоятда муҳим. Бу нафақат барқарорлик ва хавфсизликни таъминлаш, балки иқтисодий ўсишга ҳам тааллуқлидир. Биродар ўзбек халқи Афғонистонда инфратузилма лойиҳалари, қишлоқ хўжалиги ва иқтисодий соҳаларга инвестициялар киритиш орқали аллақачон салмоқли ҳисса қўшмоқда. Биз бу кўмакни юксак қадрлаймиз, ва албатта, янада фаол иштирокни кўришни истардик.
Бугун мамлакатларимиз олдида ноёб тарихий имконият очилмоқда. Афғонистон ва Марказий Осиё давлатлари биргаликда ҳаракат қилиб, бутун минтақага халқаро денгиз йўлларига чиқиш имконини берувчи шароитларни яратишлари мумкин. Бу эса Шимол, Жануб, Ғарб ва Шарқни бирлаштирадиган йирик иқтисодий ва транспорт ҳамкорлигининг асосига айланади ва бутун қитъанинг ўзаро боғлиқлигини мустаҳкамлайди.
Биз айниқса, Ўзбекистон, Афғонистон ва Покистонни боғловчи темирйўл қурилиши лойиҳасига катта аҳамият берамиз. Энергетика ҳамда табиий бойликлар, хусусан, Жўзжон вилоятидаги газ конларини ўзлаштириш йўналишлари ҳам муҳим саналади.
Исломий анъанада шундай муборак ҳадис бор: «Ўзинг учун истаган нарсани қўшнинг учун ҳам истагин.» Айнан шу қадриятларга асосланиб, биз Ўзбекистон билан ҳамкорликни шунчаки иқтисодий шериклик эмас, балки қўшниларга нисбатан диний ва ахлоқий бурчимизни адо этиш деб биламиз.
Яқинда амалдаги ҳукумат ҳокимият тепасига келганига 5 йил тўлади. Бугунги кунда ташқи сиёсат концепцияси шаклланганми? Қайси давлатлар Афғонистон учун стратегик ҳамкор сифатида кўрилмоқда?
— Ҳа, бизда ташқи сиёсатга оид асосий ёндашувлар аниқ белгиланган. Биз икки асосий тамойилга таянамиз: мувозанатли сиёсат ва иқтисодий концентрация. Бир томондан, биз дунёдаги барча давлатлар билан тенг ва конструктив муносабатларни ривожлантиришга интиламиз, бошқа томондан эса мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш ва инвестицияларни жалб қилишга фаол ташқи иқтисодий сиёсат орқали эътибор қаратамиз. Асосий тамойилларимиз:
- Бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик ва Афғонистоннинг ички ишларига аралашувга йўл қўймаслик;
- ўзаро манфаат асосида барча давлатлар билан самарали ва прагматик ҳамкорликни йўлга қўйиш;
- миллий манфаатларни илгари суриш мақсадида халқаро ташкилотлар билан фаол ҳамкорлик қилиш ва халқаро конференцияларда иштирок этишдан иборат.
Агар устуворликлар ҳақида гапирадиган бўлсак, албатта, биз учун минтақа давлатлари асосий ўринда туради. Биз чин дилдан ишонамизки, Афғонистоннинг барқарор ривожи ва хавфсизлиги бевосита қўшниларимизнинг тинчлиги ва фаровонлиги билан боғлиқдир. Шарқ донолигида айтилишича: «Биздаги барқарорлик — минтақадаги барқарорликдир. Минтақадаги барқарорлик эса бизнинг ўз хавфсизлигимиздир».
— Сизнингча, яқинлашиб келаётган «Термиз мулоқоти» форуми Афғонистон учун қандай аҳамиятга эга?
— Ушбу форум ва унга ўхшаш платформалар нафақат Афғонистон, балки бутун минтақа учун жуда муҳимдир. Бундай тадбирлар янги алоқаларни ўрнатишга, ҳамкорлик имкониятларини кенгайтиришга ва илгари фойдаланилмаган иқтисодий ҳамда инвестицион салоҳиятни очишга хизмат қилади.
Афғонистон учун «Термиз мулоқоти»да иштирок алоҳида аҳамиятга эга. Бу бизга ўз лойиҳаларимизни тақдим этиш, афғон ва хорижий тадбиркорлар, инвесторлар ҳамда давлат идоралари ўртасида тўғридан-тўғри алоқалар ўрнатиш имконини беради. Айниқса, иқтисодиётимиздаги инвестиция ташаббусларини илгари суриш, савдо алоқаларини ривожлантириш ва инфратузилма лойиҳаларида иштирок этишга катта умид боғлаймиз.
Шахсан мен ушбу форум натижаларини диққат билан кузатиб бораман, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига ва минтақавий барқарорликни мустаҳкамлашга қаратилган янги ташаббусларни қўллаб-қувватлаш учун. Биз чин дилдан умид қиламизки, бундай мулоқотлар янада яқин ҳамкорлик, ўзаро тушунишни чуқурлаштириш ва халқлар ўртасидаги дўстликни мустаҳкамлаш асосига айланиши мумкин.
Бугунги кунда Афғонистон минтақавий инвестиция лойиҳаларида фаол иштирок этмоқда: Транс-Афғон темир йўли қурилиши, CASA — 1000 электр узатиш линияси, ТАПИ газ қувури ва бошқа лойиҳалар. Афғонистоннинг ушбу лойиҳалардаги иштироки истиқболлари қандай ва мамлакат бу жараёнда қандай ролни ўз зиммасига олишга тайёр?
— Афғонистон доимо мамлакат ичида ва бутун минтақа доирасида иқтисодиёт ва инфратузилмани ривожлантиришга қаратилган ташаббусларда иштирок этишга очиқдир. Биз Транс-Афғон темир йўли, CASA — 1000 ва ТАПИ (Туркманистон — Афғонистон — Покистон — Ҳиндистон газ қувурини қуриш лойиҳаси) каби лойиҳалар Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш ва янги савдо йўлларини очишда муҳим роль ўйнашига ишонамиз.
Ушбу лойиҳалар нафақат минтақавий иқтисодий фаровонликни таъминлайди, балки Афғонистондаги ички иқтисодий вазиятни сезиларли даражада яхшилайди. Бу биз учун ташқи ресурсларга боғлиқликни камайтириш, энергетика танқислигини ҳал қилиш ва ички инфратузилма ислоҳотларини жадаллаштириш имкониятидир. Афғонистон ушбу лойиҳаларни амалга ошириш учун тўлиқ хавфсизлик кафолатларини тақдим этишга тайёр.
Инвестиция хавфсизлиги бизнинг асосий устуворлигимиздир. Бундан ташқари, мамлакат ҳудудида барча зарур инфратузилма ва техник мажбуриятларни бажариш ҳамда божхона, техник стандартлар ва кадрлар тайёрлаш бўйича давлатлараро келишувларни фаоллик билан имзолашга интиламиз.
Шунингдек, бундай ташаббусларни муваффақиятли амалга ошириш учун ўз инфратузилмасини, жумладан энергия тармоқлари ва транспорт логистикасини модернизация қилиш зарурлигини тушунамиз. Афғонистон бу йўналишда жиддий ишлашга тайёр.
Сизнингча, Афғонистон ва Ўзбекистон ўртасидаги савдо алоқаларида ҳали амалга оширилмаган қайси имкониятлар мавжуд? Улар орасида энг катта салоҳиятга эга бўлганлари қайсилар?
— Бизнинг фикримизча, Афғонистон ва Ўзбекистон ўртасидаги савдо-иқтисодий ҳамкорлик салоҳиятидан ҳали тўлиқ фойдаланилмаган. Ҳар иккала мамлакатда сезиларли имкониятлар мавжуд бўлиб, уларни тўғри амалга ошириш орқали нафақат афғон, балки ўзбек халқига ҳам катта фойда келтириш мумкин.
Бугунги энг муҳим вазифа — эркин савдо алмашинувига ҳалал бераётган тўсиқларни бартараф этишдир. Бизнес вакиллари учун визалар ва божхоналар тартибини соддалаштириш, эски келишувларни кўриб чиқиш ва уларни бекор қилиш керак. Қўшма кўргазмалар, бизнес форумлари ва савдо делегациялари алмашувларини фаол ташкил этиш лозим. Замонавий коммуникация платформалари ва рақамли ечимлар савдо соҳасида муҳим роль ўйнаши керак.
Аниқ йўналишларга келсак, Афғонистон заъфарон, бодом, анор, олма ва қуритилган мевалар каби қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилишни оширишга тайёр. Шу билан бирга, биз Ўзбекистондан дон, электр энергияси ва саноат маҳсулотларини импорт қилишга қизиқиш билдирмоқдамиз.
Шунингдек, энергетика соҳасида ҳам катта имкониятлар мавжуд. Афғонистон ҳозирда Ўзбекистондан электр энергиясини сотиб олмоқда, бироқ биз ҳамкорликни кенгайтириш ва янги қўшма энергетика лойиҳаларини амалга ошириш имкониятларини кўриб чиқишни истар эдик. Айниқса, Афғонистоннинг табиий ресурсларини биргаликда ўзлаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Биз ўзбек компанияларини мармар, темир, мис ва бошқа фойдали қазилмаларни қазиб олиш ва қайта ишлашда иштирок этишга чақирамиз, кейинчалик эса маҳсулотларни Ўзбекистонга экспорт қилишни режалаштиряпмиз. Ҳукуматларнинг самарали координацияси ва қўллаб-қувватлаши билан савдо-иқтисодий алоқаларимиз бутун минтақа учун намуна бўла олади, деган умиддамиз.
Узоқ давом этган можаролар натижасида кўплаб афғон фуқаролари мамлакатни тарк этди. Ҳозирги Толибон ҳукумати ўз ватандошларини қайтариш учун қандай чоралар кўрмоқда?
— Аввало, кичик бир аниқлик киритмоқчиман. Мамлакатимиз расмий номи «Афғон Ислом Амирлиги», хорижий оммавий ахборот воситаларида кўп ишлатиладиган «Толибон» эмас. Шунингдек, ўзимизни «афғон» деб аташни афзал кўрамиз, ташқи манбалар томонидан бериладиган «афғонистонлик» каби атамалардан фарқли равишда.
Саволингизга келсак, ватандошларимизни ўз юртимизга қайтариш учун барча имкониятларни яратишга ҳаракат қилмоқдамиз. Ҳукумат ҳар бир афғон ўз Ватанида ўзини хавфсиз ва ишончли ҳис қилиши учун фаол иш олиб бормоқда. Қочқинлар чегарани кесиб ўтгач, уларга вақтинчалик паноҳгоҳлар тақдим этилади ва доимий яшаш жойларига етиб олишлари учун ёрдам кўрсатилади. Хусусий сектор, тадбиркорлар ва оддий фуқаролар ҳам ушбу жараёнда фаол иштирок этиб, транспорт, турар жой ва зарур ресурсларни тақдим этади.
Давлат қайтиб келаётганларга ер участкалари ажратади, махсус масканлар қурилади. Халқаро гуманитар ташкилотларнинг кўмаги билан тиббий ва психологик ёрдам ҳам кўрсатилади.
Бундан ташқари, ҳукумат чет элда қолган фуқароларнинг мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш устида ишламоқда. Биз Покистон, Эрон ва бошқа давлатлар ҳукуматлари билан музокаралар олиб бориб, фуқароларимизнинг чет элдаги мулки, бизнеси ва молиявий активларини сақлаб қолишни таъминлашга ҳаракат қилмоқдамиз.
Муҳим жиҳати шуки, қайтиш жараёни мамлакат раҳбарияти шахсий назорати остида амалга оширилмоқда. Бош вазир ва асосий вазирлар ушбу масалаларни бевосита назорат қилиб, қайтиб келаётганлар тўлиқ қўллаб-қувватланишини ва ўз юртида янги ҳаётни бошлашини таъминлаяпти.
Биз чет элда яшаётган барча афғонларни қайтиш имкониятини кўриб чиқишга чақирамиз. Ҳозирги давр тарихий ҳисобланади. Мамлакатда тинчлик ва барқарорлик ўрнатилди, йирик иқтисодий лойиҳалар амалга оширилмоқда. Биз мутахассисларга, уларнинг тажрибаси ва билимларига, агар имкон бўлса, молиявий ёрдамга муҳтожмиз. Лекин аввало — биз ватандошларимизни уйга чақирамиз, биргаликда кучли ва гуллаб-яшнаган Афғонистон қуриш учун.
Афғонистоннинг минтақавий сув ресурсларидан оқилона ва биргаликда фойдаланиш борасидаги позицияси қандай, хусусан, Қўштепа канали лойиҳаси контекстида?
Афғонистоннинг ушбу масаладаги позицияси мутлақо аниқ ва равшан: биз барча томонларнинг ҳуқуқларига адолатли ва ҳурмат билан муносабатда бўлиш тамойилларига қатъий риоя қиламиз. Афғонистон бошқа давлатларнинг ресурсларига даъво қилмайди, лекин ўз қонуний ҳуқуқларини тўлиқ ҳимоя қилишни ният қилган ва халқаро нормалар ҳамда келишувларга қатъий амал қилади.
Қўштепа лойиҳасига келсак, биз сув ресурсларидан фойдаланиш ҳар бир давлатга тегишли ҳуқуқлар доирасида амалга оширилиши керак, деб ҳисоблаймиз. Ҳеч ким бошқа давлатларнинг ҳуқуқларини чеклай олмайди ва биз ҳам Афғонистон ҳуқуқларининг бузилишига йўл қўймаймиз. Амударё сувини фақат мамлакатимизга қонунан тегишли миқдорда ишлатамиз.
Исломий анъаналардан мисоллар келтиришга рухсат беринг, улар бизнинг давлат сиёсатимизни ҳам шакллантиради. Қуръонда бир оятда айтилишича, мусулмон исроф қилмаслиги керак — бу сувга ҳам тааллуқлидир. Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) ҳатто таҳорат қилаётганда ҳам ортиқча сарфлашдан тийилиш кераклигини ўргатган: «Қўлингда дарё бўлса ҳам, сувни бекорга исроф қилма».
Биз айнан шу тамойилларга қатъий риоя қиламиз. Афғонистон сув ресурсларидан иқтисодий, масъулиятли ва фақат ўз қонуний ҳуқуқлари доирасида фойдаланади.