«Минтақа давлатлари Японияга яхши бизнес-режа таклиф қилиши керак». Экспертлар «МО — Япония» саммити ҳақида

20 декабрь куни Токиода давлат раҳбарларининг «Марказий Осиё + Япония» форматидаги саммити бўлиб ўтди. Gazeta экспертлардан саммит якунларини изоҳлашини, минтақа ва Япония ўртасидаги муносабатларни қайси йўналишларда ривожлантириш кераклиги ҳақида фикр билдиришни сўради.

«Марказий Осиё — Япония» формати C5+ форматининг илк платформаси ҳисобланади. Нима учун давлат раҳбарлари даражасидаги учрашувни ташкил этиш зарурати яқинда пайдо бўлди?

Марказий Осиё халқаро институти етакчи илмий ходими Каллибек Камаловнинг фикрича, олий даражадаги учрашувнинг айнан ҳозир ўтказилиши бежиз эмас: Марказий Осиёнинг жаҳон сиёсати ва иқтисодиётидаги роли сезиларли даражада ошди, минтақанинг ўзи эса чуқур ва сифатли ички ўзгаришларни бошдан кечирди.

Бугунги кунда минтақа ташқи ҳамкорлар билан бир овоздан гаплаша оладиган яхлит макон сифатида тобора кўпроқ қабул қилинмоқда. Бу «CA+» форматларининг фаол ўсишининг сабабларидан бири бўлди. Экспертнинг фикрича, Япониянинг минтақа билан узоқ ва изчил ҳамкорлик тажрибасини ҳисобга олган ҳолда унга қўшилиши мутлақо мантиқий қадам бўлиб кўринмоқда.

Қозоғистонлик сиёсатшунос Газиз Абишев ҳам унинг фикрига қўшилади. Унинг таъкидлашича, давлат раҳбарлари даражасидаги учрашув аввалроқ Қозоғистонда режалаштирилган, бироқ Японияда кенг кўламли зилзила хавфи туфайли бекор қилинган. Олий даражадаги учрашувга эҳтиёж эндигина пайдо бўлганини мутахассис Токио минтақадаги АҚШ, Россия, Хитой, Европа Иттифоқи каби йирик ташқи ўйинчи эмаслиги билан боғламоқда. Шунга кўра, Япония ўз стратегиясини эҳтиёткорлик билан тузади ва баъзи тенденциялар ёки механизмларга кейинроқ қўшилади.

Ташқи сиёсий тадқиқотлар маркази етакчи илмий ходими Фарҳод Турсуновнинг таъкидлашича, бугунги даражага чиқиш учун томонлар етарлича узоқ йўлни босиб ўтган ва кун тартибини онгли равишда кучайтирган. Сўнгги бир неча йил ичида минтақа ва Япония ўртасидаги мулоқот доирасида иқтисодиёт ва энергетика вазирларининг учрашувлари механизми ишга туширилди ва бизнес-форум ўтказилди.

Бундан ташқари, унинг фикрича, минтақа давлатлари ва Япониянинг жаҳон ва минтақавий тартиботга бўлган қарашларидаги ўхшашлик, шунингдек, бир-бирини тўлдирувчи умумий манфаатларга эга экани ҳам муҳим омил ҳисобланади.

Саммитнинг энг муҳим натижалари нималар бўлди?

Саммит якунлари ҳақида сўз бораркан, экспертлар, биринчи навбатда, муносабатларни янада ривожлантириш йўлини белгилаб берадиган Токио декларациясининг қабул қилиниши муҳим бўлганини таъкидламоқда.

Мутахассисларнинг фикрича, ҳужжатда белгиланган рақамли ва экологик трансформация, ўзаро боғлиқлик, инсон капиталини ривожлантириш каби соҳалар Марказий Осиё минтақаси учун долзарбдир.

Фарҳод Турсунов Япониянинг келгуси беш йил ичида минтақада умумий қиймати 3 триллион иена (тахминан 20 миллиард доллар) бўлган бизнес лойиҳаларини молиялаштириш ташаббусига алоҳида эътибор қаратди. Бу, унинг фикрича, Япониянинг минтақа иқтисодиётидаги иштироки салоҳиятини кўрсатади.

Каллибек Камалов, ўз навбатида, Япониянинг расмий ривожланиш ёрдамига бўлган ёндашуви ўзгарганини таъкидлади. Эндиликда Токио «шунчаки донор» моделидан воз кечмоқда. Бунинг ўрнига Япония «кун тартибини биргаликда яратиш» концепциясини илгари сура бошлади. Ушбу ёндашувда ривожланиш учун кўмаклашиш воситалари Япония ва халқаро молия институтлари механизмлари билан уйғунлаштирилади.

Марказий Осиё ва Япония ўртасидаги ҳамкорликнинг қайси соҳалари устувор аҳамиятга эга?

Каллибек Камалов учта асосий йўналишни ажратиб кўрсатди. Биринчи навбатда, унинг фикрича, модернизация ва рақамли трансформация соҳасидаги ҳамкорликни ривожлантириш керак. Мутахассис Япония технологияларининг иқлим ўзгаришига мослашиш ва барқарор ривожланишни таъминлашдаги аҳамиятини қайд этди. Булар энергия самарадорлиги, сувни тежаш, «яшил» энергетика, табиий офатлар мониторинги ва сейсмик чидамли қурилиш соҳаларидаги илғор ечимлардир. Буларнинг барчаси Марказий Осиёнинг экологик барқарорлиги ва хавфсизлик даражасини бевосита оширади.

Яна бир муҳим йўналиш — транспорт-логистика ҳамкорлиги. Унинг фикрича, минтақа мамлакатлари замонавий, ишончли ва юқори самарали транспорт инфратузилмасини яратишда, айниқса, Ўрта коридор лойиҳасини амалга ошириш нуқтаи назаридан Япониянинг илғор тажрибасидан фойдаланишлари мумкин.

Камалов, шунингдек, яшил трансформация соҳасидаги ҳамкорлик муҳимлигини таъкидлади. Япониянинг декарбонизация, барқарор ривожланиш мақсадларига эришиш ва углерод нейтраллигига ўтиш соҳасидаги технологик тажрибаси Марказий Осиёда «яшил» ўтишни қўллаб-қувватлашда муҳим роль ўйнайди.

Газиз Абишев томонлар ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни ривожлантириш бўйича анча вазмин прогнозга эга. Унинг фикрича, иқтисодий ўсишнинг секинлашишини бошдан кечираётган Япония пулни қаерга сарфлашни жуда синчковлик билан таҳлил ва ҳисоб-китоб қилмоқда. Шунинг учун уни саммитда айтилган маблағларни инвестиция қилишга кўндириш жуда қийин бўлади. Шу муносабат билан, сиёсатшуноснинг фикрича, минтақа давлатлари Японияга яхши бизнес-режа таклиф қилишлари, шунингдек, минтақага киритилган сармоялар ўзини оқлашига ишонтиришлари керак.

Абишев тизимли жараёнлар самарадорлигини ошириш, шунингдек, илғор технологияларга асосланган саноат салоҳиятини ривожлантириш орқали ўзини ўзи таъминлайдиган иқтисодиётни барпо этишнинг япон моделини қўллашни ҳамкорликнинг устувор йўналишлари сифатида қайд этди.

Фарҳод Турсунов «келажак иқтисодиёти»ни барпо этишда муҳим аҳамиятга эга бўлган стратегик хомашё (муҳим минераллар) соҳасига алоҳида тўхталиб ўтди. Марказий Осиё давлатларига камёб ер металларини чуқур қайта ишлаш бўйича Япония технологияларини жалб қилиш, глобал рақобат кучайган бир шароитда барқарор таъминот занжирини яратиш имконини беради. Бундан ташқари, экспертнинг фикрича, Япониянинг бой тажрибасидан келиб чиқиб, ҳаво сифатини яхшилаш борасида ҳам ўзаро ҳамкорликни йўлга қўйиш зарур.