Ўзбекистонда маҳалла раислари сайлови бошланди. Бу ҳақда нималарни билиш керак?

Ўзбекистонда 1 майдан фуқаролар йиғинлари (маҳаллалар) раисларининг сайлови бошланди.

Биринчи кун, пайшанба куни 189 та туман ва шаҳардаги 193 та маҳаллада овоз бериш жараёни ўтказилди. Унда 55 841 нафар аҳоли ваколатли вакиллари иштирок этди.

Сайловлар мамлакатнинг 9542 та маҳалласини (тахминан 10 мингдан) қамраб олиб, май-июль ойлари давомида ўтказилади. Бу ҳақда 19 апрель куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида сайловга кўмаклашиш бўйича республика штаби раҳбари, Маҳаллалар уюшмаси раисининг биринчи ўринбосари Жавдатхон Инагамов маълум қилди.

Инагамовнинг айтишича, 14 та ҳудудда, шунингдек, 208 та туман ва шаҳарда сайлов ўтказишга кўмаклашувчи комиссиялар ҳузурида штаблар ташкил этилган.

Участка гуруҳлари ишининг самарадорлигини ошириш мақсадида, унинг сўзларига кўра, маҳаллаларга 10 турдаги канцелярия товарлари, ташвиқот плакатлари ва баннерлари, номзодлар ва сайловлар тўғрисидаги маълумотлар кўрсатилган ахборот стендлари юборилди. Бунинг учун бюджетдан ҳар бир маҳаллага 1,29 млн сўмдан маблағ ажратилди.

Инагамовнинг қўшимча қилишича, Адлия вазирлиги билан биргаликда февраль-март ойларида комиссиялар ва ишчи гуруҳлар аъзолари — жами 85 150 киши ўқитилган. Ҳар бир маҳалла учун вакиллар сони тегишли комиссиялар қарори билан белгиланди.

Овоз беришда овоз бериш ҳуқуқига эга бўлган 2 591 823 нафар аҳоли вакили (делегати) иштирок этиши кутилмоқда.

«Фуқаролар йиғини раиси сайлови тўғрисида»ги қонунга киритилган ўзгартиришларга кўра, эндиликда маҳалла раислари 5 йилга (илгари — 3 йилга) сайланади.

2−6 май кунлари сайлов бўлиб ўтадиган маҳаллалар, шунингдек, овоз бериш жойи ва вақти ҳақида батафсил маълумот Маҳаллалар уюшмаси сайтида эълон қилинган. Графиклар муайян маҳаллаларда сайловдан бир кун олдин эълон қилинади.

Номзодлар қандай танланади ва келишилади

Фуқаролар йиғини фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи, яъни уларнинг маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал этиш борасидаги мустақил фаолиятидир. Ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонунга кўра, улар давлат ҳокимияти органлари тизимига кирмайди ва қонунга мувофиқ фуқароларнинг манфаатларидан, ривожланишнинг тарихий хусусиятларидан, шунингдек, миллий қадриятлардан, маҳаллий урф-одатлар ва анъаналардан келиб чиққан ҳолда маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни мустақил ҳал этишга ҳақли.

Фуқаролар йиғинининг раиси (оқсоқоли) фуқаролар йиғини томонидан, йиғинни чақириш имконияти бўлмаган тақдирда эса, фуқаролар вакилларининг йиғилиши томонидан сайланади.

Қорақалпоғистон Жўқорғи Кенгеси, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашлари сайловни ташкил этиш ва ўтказишга кўмаклашувчи комиссия тузади.

Комиссиялар таркибига, қоида тариқасида, депутатлар, фуқаролар йиғинларининг, давлат органларининг, нодавлат нотижорат ташкилотларининг вакиллари киритилади.

Бевосита фуқаролар йиғинларида йиғин ёки вакиллар йиғилиши қарори билан ишчи гуруҳлар тузилади.

Уларнинг таркибига, қоида тариқасида, тегишли ҳудудда жойлашган маҳалла, нодавлат нотижорат ва бошқа ташкилотларнинг вакиллари, шунингдек туман (шаҳар) кенгаши депутати киритилади. Ишчи гуруҳ таркибига фуқаролар йиғинининг раиси, унинг маслаҳатчилари, фуқаролар йиғини органларининг бошқа ходимлари, шунингдек фуқаролар йиғини раиси ва фуқаролар йиғини органлари бошқа ходимларининг лавозимига номзодларнинг яқин қариндошлари киритилиши мумкин эмас.

Ишчи гуруҳлар «тегишли ҳудудда доимий яшовчи фуқароларнинг фикрини инобатга олган ҳолда» раис лавозимига икки ва ундан ортиқ номзодларни кўрсатади.

Номзодларни ҳоким билан келишиш ҳозирча давом этмоқда

Ишчи гуруҳ маҳалла раиси лавозимига номзодлар бўйича ҳужжатларни тайёрлайди ва сайловга кечи билан 10 кун қолганида тегишли комиссияга туман ёки шаҳар ҳокими билан келишиш учун тақдим этади.

Туман, шаҳар ҳокими фуқаролар йиғини раиси лавозимига тақдим этилган номзодларнинг ҳужжатларини кўриб чиқади ва кейинчалик ишчи гуруҳларга топшириш учун ушбу номзодлар бўйича ўзининг асослантирилган хулосаларини тегишли комиссияларга юборади.

Ишчи гуруҳлар ҳокимларнинг хулосаларини олгач, сайловга камида беш кун қолганида номзодлар тўғрисидаги маълумотларни фуқаролар йиғини биносига осиб қўяди.

2024 йил май ойида қонун лойиҳалари муҳокамаси порталида «Фуқаролар йиғини раиси сайлови тўғрисида»ги қонун лойиҳаси эълон қилинган бўлиб, унга кўра, туман ёки шаҳар ҳокими фуқаролар йиғини раиси лавозимига номзодларнинг ҳужжатларини кўриб чиқади ва хулоса юборади, деган қоида чиқариб ташланган эди.

Лойиҳада қайд этилишича, низом «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги қонуннинг 4-моддасига зид бўлиб, унга кўра давлат органлари ва улар мансабдор шахсларининг фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятига аралашишига йўл қўйилмайди.

Аммо бу норма тузатишларга киритилмади, шунинг учун амалдаги тартиб ўзгаришсиз қолди. Яъни, аввалгидек, маҳалла раиси лавозимига номзодларни туман ёки шаҳар ҳокими келишиб олади.

Кимлар овоз бериши мумкин

Ўтган сайловлар натижасида сайланган маҳалла кенгаши овоз беришни қандай форматда — барча аҳоли ёки уларнинг вакиллари (делегатлар) ўртасида ўтказишни ҳал қилади. Унинг таркибига маҳалла раиси, унинг ўринбосарлари (фуқаролар йиғини раисининг кексалар ва фахрийлар ишлари ҳамда ёшлар масалалари бўйича маслаҳатчилари) ва маслаҳатчилари, масъул котиб, маҳалла хотин-қизлар фаоли, шунингдек, жойлардаги профилактика инспекторлари ва уларнинг жамоат тартибини сақлаш бўйича ёрдамчилари, таълим муассасалари, оилавий шифокор пунктлари ва оилавий поликлиникалар раҳбарлари киради.

Биринчи ҳолатда маҳалла ҳудудида яшовчи 18 ёшдан ошган барча фуқаролар овоз бериши мумкин.

Иккинчи ҳолда фуқаролар вакилларининг йиғилиши қатнашчилари овоз берадилар, уларга ҳовлилар, уйлар, кўчалардан вакиллар юборилади. Фуқароларнинг вакиллари, қоида тариқасида, ташкилотчилик қобилиятига, ҳаётий тажрибага ва аҳоли ўртасида обрў-эътиборга эга бўлган фуқаролар бўлиши мумкин.

Вакиллик нормасини депутатлар кенгашининг қарори билан тузиладиган комиссия белгилайди. Бунда фуқаролар вакиллари сони сайловда иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлган фуқаролар умумий сонининг камида 12 фоизини ташкил этиши керак (илгари 15 фоизгача ошириш таклиф қилинган, аммо норма ҳам қабул қилинмаган). Қонунчиликда аҳоли орасидан делегатлар қандай танланиши аниқ кўрсатилмаган, бироқ Маҳаллалар уюшмаси «Газета.uz»га бу аҳолининг умумий йиғилиши орқали ҳал қилинишини таъкидлади.

Яъни, масалан, Бектемир туманидаги «Роҳат» маҳалласида 18 ёшдан ошган 3325 нафар аҳоли истиқомат қилиб, улар орасидан 405 нафари (12,1%) делегат сифатида танлаб олинган. Айнан шу вакиллар бўлажак маҳалла раисига овоз беради.

Овоз бериш қандай форматда ўтказилишини билиш учун маҳалла қўмитаси ёки маҳалла ишчи гуруҳига мурожаат қилиш керак. Шу билан бирга, маҳалла кенгашларининг аксарияти делегатлар орқали овоз беришни танлайди, чунки улар овоз бериш учун маҳалла аҳолисининг ярмидан кўпини тўплаш қийин деб ҳисоблайдилар.

Овоз бериш натижалари қандай ҳисобланади

Маҳалла раиси лавозимига номзодлар Ўзбекистон фуқароси бўлиши, қоида тариқасида, олий маълумотга эга бўлиши, бевосита сайловгача камида 5 йил тегишли ҳудудда доимий яшаган, ташкилотчилик қобилиятига, давлат органлари ёки нодавлат нотижорат ташкилотларида ёхуд тадбиркорлик ва бошқа хўжалик фаолияти соҳасида иш тажрибасига, шунингдек, ҳаётий тажрибага ва аҳоли ўртасида обрў-эътиборга эга бўлиши керак.

Фуқаролар йиғини раиси сайлови бўйича овоз бериш натижаларини аниқлаш учун фуқаролар йиғини (фуқаролар вакилларининг йиғилиши) томонидан камида уч кишидан иборат таркибда ҳисоб комиссияси сайланади.

Йиғилишда раислик қилувчи (ишчи гуруҳ раҳбари) маҳалла раиси лавозимига номзодларни эълон қилади. Шундан сўнг ҳар бир номзод сўз олиб, ўзининг келгуси фаолияти дастурини эълон қилади.

Сайловчи сайлов бюллетенини бевосита овоз бериш бошланишидан олдин ҳисоб комиссиясидан олади.

Бюллетень фуқаролар йиғинининг ҳар бир иштирокчисига ёки фуқаролар вакилларига шахсан берилади.

Бюллетень яширин овоз бериш шароитида — махсус жиҳозланган кабина ёки хонада тўлдирилади.

Сайловчи танланган номзод номининг ўнг томонида жойлашган бўш квадратга «+,» «» ёки «х» белгиларидан бирини қўйиши керак.

Сайловчи тўлдирилган бюллетенни овоз бериш қутисига ташлайди.

Овоз бериш тугаганидан кейин сайлов қутилари саноқ комиссияси аъзолари томонидан овозларни санаб чиқиш учун очилади.

Овоз беришда иштирок этган фуқароларнинг 50 фоиздан ортиқ овозини олган номзод фуқаролар йиғини раиси лавозимига сайланган ҳисобланади.

Фуқаролар йиғини раиси сайлови, агар унда фуқаролар йиғинида иштирок этувчи фуқаролар рўйхатига киритилган фуқароларнинг ярмидан ками иштирок этган бўлса, ўтмаган деб топилади. Фуқаролар вакилларининг (делегатларнинг) йиғилишларида сайлов ўтказилган тақдирда, агар йиғилишда ҳовлилар, уйлар, кўчалардан келган делегатларнинг учдан икки қисмидан ками иштирок этган бўлса, йиғилиш ўтмаган деб топилади.

Фуқаролар йиғини раиси сайлови жараёнида ёки овозларни санаб чиқишда йўл қўйилган, овоз бериш якунларига таъсир кўрсатган қоидабузарликлар туфайли фуқаролар йиғини раиси сайлови суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин.

Шундан сўнг такрорий сайлов тайинланади.

Сайловдан сўнг бир ой ичида маҳалла кенгаши тузилади, маслаҳатчилар, комиссиялар ва тафтиш гуруҳи сайланади.

Кимлар сайловларни кузатиши мумкин

2024 йилги қонун лойиҳасида ҳам сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш тадбирларида, шу жумладан овоз бериш куни ва овозларни санаб чиқишда ННТ, ОАВ ва аҳолидан кузатувчилар иштирок этиши тартибини белгилаш таклиф қилинган, бироқ бу норма ҳам қабул қилинмаган.

Бироқ, Маҳаллалар уюшмаси бўлим бошлиғи Исломиддин Холиқовнинг «Газета.uz»га таъкидлашича, маҳалла раиси сайловини ташкил этиш ва ўтказиш очиқ ва ошкора амалга оширилаётгани сабабли фуқаролар ва ОАВга сайловни кузатиш ва овозларни санаб чиқишга ҳеч ким тўсқинлик қилмайди.

Сайлов қаерда бўлади?

Сайлов ҳамма маҳаллаларда ҳам бўлавермайди. Исломиддин Холиқовнинг тасдиқлашича, улар 2022 йилда сайланганидан кейин раиснинг ваколат муддати тугаган маҳаллаларда бўлиб ўтади.

Баъзи йиғинлар раҳбарлари яқинда сайланган, шунинг учун улар амалдаги ваколат муддати доирасида уч йил давомида ўз лавозимларида қоладилар, шундан сўнг янги раис беш йил муддатга сайланади.

Сайловнинг биринчи куни қандай ўтди?

1 май куни сайловнинг биринчи кунида 208 та туман ва шаҳарнинг 189 тасида сайловлар бўлиб ўтди, уларда 55,8 мингдан ортиқ вакиллар 193 та маҳалла раҳбарларини сайлади. Шундан 93 та маҳаллада (48,2 фоиз) янги раислар сайланди, қолганларида эски раҳбарлар ўз лавозимларини сақлаб қолишди.

Тошкентда 1 май куни 12 та маҳаллада (600 га яқин) сайловлар бўлиб ўтди ва уларнинг атиги 2 тасида янги раислар сайланди (16,7 фоиз).