Мулоҳаза: Ўзбекистон маҳаллий ҳокимият органларини ислоҳ қилишнинг қайси моделини танлайди?
Ислоҳотнинг мақсади нима?
Авваламбор, бўлғуси ислоҳотнинг бошланғич нуқтасини белгилаб олиш зарур. Муҳим конституциявий ўзгаришларга қарамай, маҳаллий кенгашлар ҳалигача муниципал эмас, балки давлат ҳокимияти органлари ҳисобланади. «Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида»ги қонунда уларнинг маҳаллий давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари сифатидаги мақоми аниқ белгилаб қўйилган. Кенгашлар ваколатида ҳам ушбу тезисни тасдиқлайдиган давлат бошқаруви органларига хос бўлган вазифалар мавжуд. Турли даражадаги маҳаллий кенгашларнинг бир-бирига бўйсуниши, гарчи улар тегишли ҳудуд аҳолиси томонидан сайланса-да, ушбу органларнинг давлат-бошқарув хусусиятига эга эканлигидан далолат беради.
Ҳокимлар жойлардаги ижро ҳокимиятига раҳбарлик қилиш билан бирга, давлат ҳокимиятини ҳам ифодалайди ва тегишли ҳудудда умумдавлат сиёсатини амалга ошириш учун жавобгар ҳисобланади. Қатъий айтганда, бугунги кунда фақатгина маҳаллалар даражасидаги — давлат ҳокимияти аралашувидан қонуний жиҳатдан ҳимояланган муниципал автономияга эга бўлмаган ва маҳаллий даражада мустақил сиёсат юритиш учун етарли молиявий-моддий салоҳиятга эга бўлмаган — фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари деб ҳисоблаш мумкин.
Маҳаллий кенгаш ваколатида маъмурчилик ва вакиллик асосларининг бундай қоришиб кетиши фақат маҳаллий бошқарувнинг совет моделига хос. Мамлакатдаги маҳаллий бошқарув тизимида ҳокимларнинг мақоми кенгашларнинг тўлақонли ҳокимиятига асосланган совет моделини тўлиқ такрорламаса-да, ушбу моделнинг Марказий Осиё мамлакатларидаги постсовет модификацияси мантиғига тўлиқ мос келади.
Шундай қилиб, ислоҳотнинг бошланғич нуқтаси маҳаллий бошқарувнинг совет моделига асосланган маҳаллий давлат бошқарувининг постсовет тизими деб ҳисобланиши зарур.
Агар ислоҳотнинг мақсади маҳаллий кенгашларни жойларда умумдавлат сиёсатини амалга ошириш учун масъул органлар эмас, балки ҳудудлар аҳолисининг манфаатларини ифодаловчи органлар, яъни «халқнинг ҳақиқий овози» таърифига ва «аҳоли манфаатларига хизмат қилиш» тамойилига жавоб берадиган муниципал ҳокимиятнинг вакиллик органларига айлантириш деб ҳисобласак, маҳаллий бошқарувни континентал модел бўйича ислоҳ қилиш йўли энг мақбул кўринади.
Ислоҳотларга мисоллар
Континентал модел ислоҳотни босқичма-босқич амалга оширишга имкон беради, марказий ҳокимият томонидан ишончли назоратни сақлаб қолган ҳолда муниципал ҳокимиятларга босқичма-босқич тобора кўпроқ мустақиллик бериб боришни назарда тутади.
Марказий ва Шарқий Европанинг аксарият постсоциалистик мамлакатлари ўзларининг маҳаллий бошқарув тизимларини совет моделидан континентал моделга ислоҳ қилиш йўлидан борди. Уларнинг тажрибаси айнан дастлабки институционал шарт-шароитлар ва мўлжалланаётган трансформация моделининг ўхшашлиги нуқтаи назаридан Ўзбекистон учун манфаатли.
Польшада маҳаллий бошқарувни ислоҳ қилиш 1989 йили сиёсий ўзгаришлар билан бир вақтда бошланган. Бунгача совет даврида Польшада, бошқа социалистик мамлакатларда бўлгани каби, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш мавжуд эмасди. Жойларда халқ кенгашлари (rada narodowa) фаолият кўрсатиб, улар жойлардаги давлат органлари ҳисобланган. 1989 йилда кенгашлар тугатилди, уларнинг ўрнига эса маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг анъанавий органлари қайта тикланди.
1990 йил март ойида ҳудудий ўзини ўзи бошқариш тўғрисидаги қонун қабул қилинди, у билан қуйи даражадаги анъанавий муниципалитетлар — коммуналар (gmina) қайта ташкил этилди.
1998−1999 йилларда эса номарказлаштиришнинг иккинчи тўлқини натижасида Польша учун анъанавий бўлган иккинчи ҳудудий даражадаги ўзини ўзи бошқариш органлари — округлар (powyat) қайта тикланди, шунингдек, аввалги худди шу номдаги маҳаллий давлат бошқаруви органлари ўрнига вилоятлар — воеводаликлар (województwo) даражасида ўзини ўзи бошқариш органлари ташкил этилди.
1999 йилдан бошлаб 66 та йирик шаҳар алоҳида — округ ҳуқуқларига эга шаҳарлар мақомига эга бўлди. Польша пойтахти Варшава ҳам округ ҳуқуқларига эга шаҳар ҳисобланади, лекин ўзига хос ички бошқарув тузилишига эга: унда 18 та туман бошқарув тузилмалари (туман кенгашлари ва маъмурияти) бўлган ягона шаҳар муниципалитети фаолият кўрсатади.
Шундай қилиб, ўзини ўзи бошқариш органларининг уч босқичли тизими шаклланди: гминалар, повятлар ва воеводаликлар. Бу тизим воеводалар — ҳудудлардаги марказий ҳукумат вакилларининг маъмурий назорати остида ишлайди.
Таъкидлаш жоизки, ҳудудий даражада тузилма икки ёқлама: ўзини ўзи бошқаришнинг сайланадиган вакиллик органи ва марказий ҳокимият вакили — бош вазир томонидан тайинланадиган воевода мавжуд. Бироқ ҳудудий ўзини ўзи бошқариш органлари билан жойлардаги давлат бошқаруви органларининг ваколатлари аниқ чегараланган.
Польша маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг ваколатига қонунларда тўғридан-тўғри кўзда тутилган вазифалар киради. Айни пайтда, қуйи даражадаги муниципалитетлар — гминалар ҳам бошқа ваколатли органлар ваколатига киритилмаган ва маҳаллий аҳоли манфаатларини кўзлаб ҳал қилиниши лозим бўлган ҳар қандай масалалар билан шуғулланиши мумкин. Округ даражасидаги ўзини ўзи бошқариш органлари — повятларнинг ваколатлари қонунда аниқ белгиланган. Ҳудудий ўзини ўзи бошқариш органлари — воеводаликлар асосан ҳудудий ривожланиш масалалари билан шуғулланади. Воеводалар (губернаторлар) маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари қарорларининг қонунийлиги устидан маъмурий назоратни амалга оширади ва бундай қарорларни бекор қилиш ҳуқуқига эга.
Венгрияда ҳам 1989 йилгача маҳаллий бошқарув органларининг совет тизими амал қилган. Демократик марказлаштириш тамойилига мувофиқ тузилган бу органлар марказий ҳокимиятга қатъий бўйсунган. Сайланишига қарамай, улар маҳаллий ўзини ўзи бошқариш эмас, балки давлат ҳокимияти органлари бўлиб, ҳеч қандай маҳаллий автономияга эга бўлмаган.
1989−1990 йиллардаги демократик қайта қуриш даврида маҳаллий совет давлат ҳокимияти органлари тугатилди ва қишлоқ, шаҳар ҳамда округлар даражасида маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг анъанавий органлари қайта ташкил этилди. Маҳаллий бошқарув тизимида бўйсуниш тизимига барҳам берилди, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари эса кенг автономияга эга бўлди.
Венгрияда замонавий маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тизими жуда хилма-хил қуйи даражага эга бўлган икки босқичли тизим бўлиб, жами 3178 муниципалитет (шаҳар ва қишлоқларда) ва минтақавий даражадаги 19 та округ ўзини ўзи бошқариш органларидан иборат. 23 та шаҳар округ ҳуқуқларига эга алоҳида шаҳар мақомига эга.
Венгрия пойтахти Будапештда маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг ўзига хос тизими амал қилиб, у муниципалитет ва округ ҳуқуқларига эга бўлган шаҳар муниципалитети ҳамда 23 та туман муниципалитетидан иборат. Бунда қуйи муниципалитетлар шаҳар муниципалитетига бўйсунмайди.
Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тўғрисидаги қонун маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг ваколатлари презумпциясидан келиб чиқади. Бу эса, агар у ёки бу масалалар тўғридан-тўғри давлат органларининг ваколатига қонунан киритилмаган бўлса, тегишли ҳудудлар аҳолиси учун муҳим бўлган барча оммавий масалаларда муниципал ва округ ўзини ўзи бошқариш органларининг ваколатли эканлигини англатади. Бошқа томондан, шуни назарда тутиш керакки, айрим вазифалар тўғридан-тўғри маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ваколатига қонунан киритилиши мумкин.
Округ даражасидаги маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, одатда, муниципалитетлар ўз зиммасига олмаган ёки бутун округ ҳудуди учун аҳамиятли бўлган вазифаларни бажаради. Венгрияда ҳудудий маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг роли қуйи муниципалитетларнинг ролига қараганда сезиларли даражада паст.
Венгрия қонунчилиги маҳаллий ўзини ўзи бошқариш устидан давлат назорати борасида жуда либерал бўлиб чиқди. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тўғрисидаги қонун фақат маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари қарорларининг қонунийлигини марказий ҳукуматнинг ҳудудий органлари томонидан назорат қилишга рухсат беради, бироқ уларни бекор қилиш ҳуқуқисиз.
2010 йилдан бошлаб маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари қарорларининг қонунийлигини назорат қилиш Венгрия ҳукуматининг округ органлари томонидан амалга оширилмоқда. Қонунийликни назорат қилиш фақат қарор қабул қилингандан кейингина мумкин. Шу мақсадда барча маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ўзлари қабул қилган фармонлар ва индивидуал ҳужжатларни ҳукуматнинг тегишли округ идораларига юборишлари шарт. Қонун ҳужжатлари бузилганлиги аниқланган тақдирда, назорат қилувчи орган маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органини бу ҳақда хабардор қилиш ва қонунбузарликни бартараф этишга чақиришгагина ҳақли. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органи назорат қилувчи органнинг далилларидан норози бўлса, судга мурожаат қилиши мумкин. Бунда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг фармонлари (меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлари) фақат Венгрия Конституциявий суди томонидан бекор қилиниши мумкин.
Ўзбекистонда маҳаллий бошқарув ислоҳотини ишлаб чиқишда Туркия тажрибаси жуда фойдали. Туркиядаги маҳаллий бошқарув совет моделини тугатиш жараёнида шаклланмаган бўлса-да, ислоҳотларнинг дастлабки шарт-шароитлари Ўзбекистондаги мавжуд шарт-шароитларга жуда ўхшаш.
Турк давлати ҳамиша қатъий марказлашганлиги билан ажралиб турган. Шу билан бирга, Туркия маҳаллий ўзини ўзи бошқариш анъанасига эга эмасди. Бироқ тахминан XIX аср ўрталаридан бошлаб Усмонли салтанати Ғарб мамлакатларидан, айниқса Франциядан маъмурий институтларни, жумладан маҳаллий бошқарувни ўзлаштирди. Давлат бошқаруви билан боғлиқ вазифаларни бажариш, хусусан, солиқларни йиғиш учун маъмурий мулоҳазаларга кўра давлатнинг маҳаллий бошқарув органлари ташкил этилди.
Камолчилар республикаси ташкил топган даврдан бошлаб маҳаллий бошқарув тизими замонавий хусусият касб этди. У уч турдаги органлардан ташкил топганди: қишлоқлардаги ўзини ўзи бошқариш органлари, муниципалитетлар ва махсус вилоят маъмуриятлари. Булардан фақат муниципалитетларни ҳақиқий ўзини ўзи бошқариш органлари сифатида тан олиш мумкин эди. Қишлоқ даражасидаги органлар фақат номинал автономияга эга бўлган, вилоят маъмуриятлари эса 2004−2005 йиллардаги ислоҳотларга қадар маҳаллий давлат бошқаруви органларидан бошқа нарса эмасди.
Вилоятлар даражасида сайлаб қўйиладиган вакиллик органлари (ассамблеялар) мавжуд бўлса-да, уларга марказий ҳокимият томонидан тайинланадиган губернатор (вали — француз префектининг туркча муқобили) раҳбарлик қиларди. Губернатор икки томонлама ваколатга эга бўлиб, вилоят вакиллик органи — бош ассамблея раҳбари ҳамда марказий ҳукуматнинг ҳудудий органлари раҳбари вазифаларини бажарган. Вилоят бош ассамблеялари мустақил қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга эмасди. Уларнинг қарорлари губернатор томонидан тасдиқланиши талаб қилинарди.
Туркия маҳаллий бошқарув тизимининг ўзига хос хусусияти доимо маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг жойлардаги давлат бошқаруви билан чамбарчас боғлиқлиги бўлиб, кўпинча давлат бошқаруви у ёки бу функцияларни бажаришда маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни такрорлаш ёки ҳатто ўрнини босиш даражасигача етиб борарди.
1982 йилги Туркия Конституциясида маҳаллий маъмурият институти «вилоятлар, муниципал туманлар ва қишлоқларнинг маҳаллий аҳолиси эҳтиёжларига хизмат қилувчи, ташкил этиш тамойиллари ва сайланадиган бошқарув органлари қонун билан тартибга солинадиган жамоат корпорациялари» сифатида белгиланган бўлса-да, узоқ вақт давомида уларнинг маҳаллий автономияси на ҳуқуқий, на маъмурий ва на молиявий жиҳатдан етарли даражада таъминланмаган.
1983 йилда йирик шаҳарларда метрополия муниципалитетлари деб аталадиган тузилмаларнинг ташкил этилиши Туркия маҳаллий бошқарув тизимида қизиқ инновация бўлди. Махсус мақомга эга бўлган ушбу муниципалитетлар кейинчалик ислоҳотнинг асосий йўналишига айланди.
Туркияда маҳаллий бошқарув ислоҳотини кўп жиҳатдан Европа интеграцияси жараёнлари белгилаб берган. Европа тузилмалари кўпинча Туркияни маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг ҳақиқий автономияси йўқлиги ва муниципал органларнинг давлат томонидан ҳаддан ташқари маъмурий назорати учун танқид қиларди. 2004 йилдан бери Туркияда маҳаллий бошқарувни Европа стандартларига мослаштиришга қаратилган чуқур ислоҳотлар олиб борилмоқда.
Сўнгги муҳим ислоҳот 2012 йилда амалга оширилди. Унда метрополия муниципалитетлари тубдан қайта ташкил этилди, янги метрополия муниципалитетлари тасарруфига ўтказилган тегишли ҳудудлардаги вилоят маъмуриятлари эса тугатилди. Бироқ губернаторлар муниципалитетлар устидан маъмурий назоратнинг муҳим ваколатларини сақлаб қолди. Бу назорат қонунийликни текшириш билан кифояланиб қолмай, мэрлар ва бошқа муниципал амалдорларни, шунингдек, вакиллик органлари аъзоларини вақтинча лавозимидан четлаштириш ваколатини ҳам беради. Муниципал мансабдор шахсларнинг ваколатларини тугатиш тўғрисидаги якуний қарорни эса Туркиянинг маъмурий адлия олий органи — Давлат кенгаши қабул қилади.
Маҳаллий бошқарувнинг замонавий континентал моделига ўтиш вазифаси нуқтаи назаридан, бундай ислоҳотларни Ўзбекистондан анча олдин бошлаган, лекин ҳали якунламаган постсовет ҳудудидаги қўшни мамлакатлар тажрибасини ўрганиш фойдали. Қозоғистон ва Россияда маҳаллий бошқарувни ислоҳ қилиш тажрибасини таҳлил қилиш постсовет модели шароитида маҳаллий бошқарувни ислоҳ қилишнинг умумий стратегияси тўғрисида бир қатор муҳим хулосалар чиқариш имконини беради.
Дастлабки босқичда постсовет давлатлари учун одатий ечим — маҳаллий давлат ҳокимияти вакиллик органларига (совет модели асосида тузилган кенгашлар) икки томонлама хусусият беришдир: улар маҳаллий давлат ҳокимияти органлари мақомини сақлаб қолгани ҳолда, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ҳам деб эълон қилинади. Бу ўтиш босқичи қисқа вақт давом этиши мумкин, лекин узоқ вақтга чўзилиши ҳам мумкин. Россияда маҳаллий кенгашларнинг икки томонлама хусусияти 1990 йилдан 1993 йилгача сақланиб қолди. Қозоғистонда эса маслиҳатлар (Ўзбекистондаги кенгашларга ўхшаш маҳаллий давлат ҳокимияти вакиллик органлари) қонунчиликка кўра, ҳали ҳам икки томонлама мақомини сақлаб келмоқда.
Кейинги ислоҳот маҳаллий ва ҳудудий даражадаги ўзгаришларга табақалаштирилган ҳолда ёндашади. Давлат ҳокимияти органларини муниципал органларга айлантириш, биринчи навбатда, маҳаллий бошқарувнинг қуйи бўғинида амалга оширилади. Бунда маҳаллий бошқарувнинг ҳудудий даражаси давлат ҳокимияти соҳасида сақланиб қолади.
Россияда 1993 йили маҳаллий ўзини ўзи бошқариш давлатдан ажратилди, 2003 йили эса маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни ташкил этишнинг умумий тамойиллари тўғрисидаги 131-ФЗ-сонли федерал қонун билан муниципал тузилмалар — туманлар, шаҳар округлари, шаҳар ва қишлоқ аҳоли пунктлари, шунингдек, федерал аҳамиятга эга шаҳарларнинг ички ҳудудий бирликлари (Москва ва Санкт-Петербург) даражасида янги маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тизимига асос солинди.
Қозоғистонда 2012 йилдан бошлаб маҳаллий даражада сиёсий номарказлаштириш бўйича ишлар олиб борилмоқда: қуйи даражадаги (туман бўйсунувидаги қишлоқлар ва шаҳарлар), 2024 йилдан эса тажриба тариқасида туманлар ва вилоят бўйсунувидаги шаҳарлар даражасида ҳам ҳокимларни сайлаш жорий этиляпти. Айни пайтда ҳудудлар даражасида маҳаллий бошқарувнинг аввалги тартиби сақланиб қолади: давлат-бошқарув асослари устунлик қилади.
Ўтиш билан боғлиқ қийинчиликлар
Кўрсатиб ўтилган постсовет мамлакатлари тажрибасидан кўриниб турибдики, маҳаллий бошқарувнинг совет моделидан континентал моделга ўтиш бир қатор жиддий мураккабликларга эга.
Биринчидан, босқичма-босқич ўтишда янги муниципал (ёки квазимуниципал) органлар давлатдан ажралиб чиқиб, ўз автономиясининг зарур кафолатларини дарҳол олмайди. Аниқ белгиланган ва давлат аралашувидан ҳимояланган ваколатлар бўлмаган тақдирда, муниципал органларнинг ҳақиқий мустақилликка эришиши қийин.
Маҳаллий аҳамиятга молик аксарият масалаларни маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ўзлари ҳал этади. Бундан ташқари, улар кўпинча давлат сиёсати билан боғлиқ вазифаларни ҳал қилишда ўзини ўзи бошқариш органларидан фойдаланишга мойил бўлиб, бу давлат функцияларини уларга топширишда намоён бўлади. Буларнинг барчаси ўзини ўзи бошқаришни ривожлантириш учун кам имконият қолдиради.
Натижада, ўзини ўзи бошқариш органлари маҳаллий бошқарувда муҳим рол ўйнамайди ва аҳолининг ишончини қозонмайди, бу эса сиёсий номарказлаштиришнинг бутун моҳиятига путур етказади ва, моҳиятан, маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг нормал ривожланишига тўсқинлик қилади.
Иккинчидан, молиявий номарказлаштириш ва муниципал ҳокимиятнинг молиявий-моддий базасини шакллантириш жараёнларининг ортда қолиши туфайли маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ўз масалаларини мустақил равишда ҳал қилишга етарлича қодир эмаслигича қолади, бу эса, ўз навбатида, уларга ҳақиқатда маҳаллий мустақиллик берилган тақдирда ҳам, бундан тўлиқ фойдаланишга имкон бермайди.
Учинчидан, маҳаллий маъмуриятларнинг давлат ижроия ҳокимияти билан тарихан боғлиқлиги уларнинг муниципал вакиллик органлари олдида ҳақиқий демократик ҳисобдорлигини ривожлантиришга тўсқинлик қилади, бу эса сиёсий номарказлаштиришни қийинлаштиради.
Ниҳоят, маҳаллий даражадаги коррупция билан боғлиқ ҳолатлар маҳаллий бошқарувнинг янги моделига ўтишни жиддий равишда қийинлаштириши мумкин, бунинг натижасида бутун ислоҳот муваффақиятсизликка учраши хавфи туғилади. Буни, хусусан, Қозоғистон мисолида яққол кўриш мумкин. Бунда маҳаллий аҳоли манфаатларини ифодалаши керак бўлган маслиҳатлар амалда кўпинча маҳаллий ижро этувчи ҳокимият амалдорларининг коррупцион манфаатлари йўлидаги қурол ва тарғиботчига айланиб қолмоқда.
Россия ва Қозоғистонда постсовет ўтишининг тизимли қийинчиликлари фонида 2000 йилларнинг ўрталарида бошланган маҳаллий бошқарув ислоҳоти якунланиш арафасида бўлган Туркия тажрибаси жуда муваффақиятли кўринади. Туркия ислоҳотининг аксарият постсовет мамлакатлари тажрибасига нисбатан бир қатор яққол ютуқлари ва аниқ устунликлари мавжуд.
Туркиянинг маҳаллий бошқарув тизимида 2004 йилгача постсовет тизимларидаги каби кўплаб камчиликлар сақланиб қолди. Ҳудудларда давлат бошқарувининг қатъий марказлашуви, маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг сезиларсиз роли ва унинг маҳаллий масалаларни мустақил ҳал қилиш қобилиятининг пастлиги, маъмурий васийликнинг маҳаллий ўзини ўзи бошқариш устидан ҳукмронлиги шулар жумласидандир.
Бироқ Туркия 2000 йилларнинг ўрталарида йирик шаҳарларда ўзини ўзи бошқаришни ривожлантиришга эътибор қаратди, бу эса 2012 йилги ислоҳотдан сўнг ўз аҳолисининг катта қисми учун самарали маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тизимини яратиш имконини берди.
Бугунги кунда Туркиянинг 81 вилоятидан 30 тасида давлат томонидан маъмурий назорат сақланиб қолган ҳолда маъмурий ва молиявий жиҳатдан етарлича мустақил бўлган метрополия муниципалитетларининг икки даражали моделига асосланган янги маҳаллий бошқарув тизими амал қилади. Таъкидлаш жоизки, янги модел бугунги кунда Туркия аҳолисининг 70 фоиздан ортиғи яшайдиган ҳудудларни қамраб олади.
Шу билан бирга, Туркиянинг аксарият вилоятларида маҳаллий бошқарувнинг эскирган модели амал қилишда давом этмоқда: маҳаллий даражада тўлиқ мустақил бўлмаган муниципал органлар ва губернатор бошчилигидаги давлат бошқаруви ҳамда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш хусусиятларини ўзида мужассам этган икки томонлама хусусиятга эга вилоят маъмуриятлари мавжуд.
Кечиктириб бўлмайди
Маҳаллий бошқарувни ислоҳ қилишнинг кўриб чиқилган хориж тажрибалари шуни кўрсатадики, маҳаллий бошқарувни чинакамига номарказлаштириш фақат маҳаллий кенгашларни континентал модел асосида муниципал органларга қатъий ўзгартириш орқалигина амалга оширилиши мумкин.
Номарказлаштиришни кейинга қолдириш ёки тўлиқсиз ечимлар юқорида тавсифланган тизимли рискларни келтириб чиқаради. Бу рисклар маҳаллий давлат ҳокимияти вакиллик ва ижроия органлари ўртасидаги аввалги барқарор мувозанатни сақлаб қолиш имконини йўққа чиқарувчи ҳокимиятларнинг конституциявий-ҳуқуқий бўлиниши туфайли янада кучаяди.
Маҳаллий бошқарувнинг янги моделида ҳоким (ҳеч бўлмаганда ҳудудлар — вилоятлар ва Тошкент шаҳри даражасида) эҳтимол префект, яъни умумдавлат сиёсатини амалга ошириш ва муниципал органларнинг маъмурий васийлиги учун масъул бўлган марказий ҳокимият вакили вазифасини бажариши керак бўлади.
Албатта, «ҳоким-префект» муниципал кенгашларга ҳисобдор бўла олмайди, чунки муниципал органларга фақат муниципал амалдорлар ҳисобдор бўлиши мумкин, давлат ҳокимияти вакиллари эмас. Бироқ кенгашларнинг сиёсий-ҳуқуқий моҳияти ўзгарадиган бундай туб ислоҳотларда ислоҳотнинг муваффақияти ва тизимли хавфларнинг олдини олиш учун марказий ҳокимиятнинг ишончли назорати зарур.
Ислоҳотда маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан амалга ошириладиган маъмурий васийлик ёки маъмурий назоратнинг чегаралари ва усуллари масаласи ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бир томондан, бундай васийлик ёки назорат бутун Ўзбекистон ҳудудида ягона қонунчиликни таъминлаш, шунингдек, маҳаллий бошқарувдаги камчилик ва узилишларнинг олдини олиш учун зарур. Бошқа томондан, ҳаддан ташқари васийлик маҳаллий бошқарувни номарказлаштириш бўйича барча саъй-ҳаракатларни йўққа чиқариши ва маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни халқаро стандартларга мувофиқ ривожлантиришга тўсқинлик қилиши мумкин.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, ҳудудлар даражасида ҳоким марказий ҳокимият вакили мақомини сақлаб қолиши, айни пайтда унинг ваколатлари маъмурий мувофиқлаштириш ва васийлик функциялари билан кучайтирилиши лозим, деб ҳисоблаймиз. Кейинчалик «ҳоким-префект»нинг маъмурий васийлиги тегишли ҳудуднинг муниципал органлари қарорларининг қонунийлигини назорат қилиш билан чекланиши мумкин.
Янги муниципал ҳокимиятлар — вилоятлар ва Тошкент шаҳар кенгашлари қарорларини ижро этиш вазифалари муниципал маъмуриятларга юклатилиши керак. Бунда туман ва шаҳар ҳокимларининг мақоми, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлариникидан фарқли ўлароқ, мэр институти намунасида ўзгартирилиши мумкинлигини назарда тутиш лозим. Яъни улар маҳаллий кенгашлар олдида ҳисобдор бўлган муниципал амалдорларга айланиши мумкин. Бу президентнинг маҳаллий давлат ҳокимияти органлари фаолияти самарадорлигини ошириш тўғрисидаги фармонида келтирилган «ҳисобдор ҳоким» тушунчасига тўлиқ мос келади. Шундай қилиб, ҳоким институтини ислоҳ қилиш формуласи дастлаб туман ва шаҳарлар даражасида амалга оширилади.
Туркиянинг ижобий тажрибасига таянган ҳолда, 2026−2027 йилларда дастлаб пойтахт ва бошқа йирик шаҳарларда маҳаллий бошқарувга муниципал тамойилларни жорий этиш, кейинчалик маҳаллий бошқарувнинг янги моделини бошқа ҳудудларга татбиқ этиш бўйича ҳуқуқий эксперимент ўтказишни тавсия этиш мумкин. Бундай ёндашув маҳаллий бошқарув тизимини янги континентал модел асосига етарлича ишончли ва самарали ўтказиш имконини беради, бу эса келажакда «Ўзбекистон — 2030» стратегияси мақсадларига эришишни таъминлайди.
Муаллифлар фикри таҳририят нуқтаи назарини ифодаламаслиги мумкин.