«ТДТ+», Туркиянинг минтақавий амбициялари ва ташкилотнинг ривожланиш истиқболлари. Экспертлар — ТДТнинг Габала саммити ҳақида
Шунингдек, Туркиянинг ТДТ доирасидаги ортиб бораётган амбициялари минтақада бўлмаган бошқа ўйинчилар, хусусан, Россиянинг норозилигига сабаб бўлиши мумкинлиги ҳақида ўйлаб кўришни таклиф қилдик. Бундан ташқари, биз ташқи акторлар раҳбарлигидаги бирлашмалар ва мулоқот майдончалари Марказий Осиёда қандай имкониятлар ва муаммолар туғдиришини баҳолашни сўрадик.
«ТДТ+» механизмини ишга тушириш ҳақида
Азиза Ражабова, Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети «Халқаро муносабатлар» кафедраси доценти
«ТДТ+» механизми Анқаранинг Евроосиёдаги геосиёсий ва иқтисодий таъсирини кучайтириш, шунингдек, «Туркий дунё» концепциясини кенгайтириш бўйича стратегик йўналишини акс эттиради.
Марказий Осиё мамлакатлари учун бу формат иқтисодиётни диверсификация қилиш ва анъанавий ҳамкорларга қарамликни камайтириш учун янги имкониятлар очади. Албатта, кун тартибини шакллантиришда Туркия устунлик қилиши хавфи бор. Бироқ, агар иштирокчилар қарор қабул қилиш механизмларини институционализация қила олсалар ва манфаатлар мувозанатини сақлаб қолсалар, «ТДТ+» Марказий Осиё минтақасининг стратегик автономиясини мустаҳкамлашнинг самарали воситасига айланиши мумкин.
Амирхон Мусохоний, Ташқи сиёсий тадқиқотлар маркази бош илмий ходими
Менинг фикримча, «ТДТ+» форматидаги муассаса кўпроқ ташкилотнинг обрўсини кўтаришда қўл келади. Иштирокчилар ва кун тартибини кенгайтириш ҳар доим бирлашма муваффақиятининг кўрсаткичидир. Одатда, «плюс» формати аъзолик йўлидаги биринчи қадамни назарда тутади, лекин ҳар доим ҳам эмас. Қарорни ҳар бир давлат ўзи қабул қилиши керак.
ТДТ ҳеч қачон аъзо мамлакатларни уларнинг манфаатларига мос келмайдиган ҳаракатларга мажбурламайди. Бу — ташкилотнинг жозибадор томони. Ушбу хусусият туфайли бугунги кунда ТДТ Марказий Осиёдан Кавказ ва Европагача бўлган макондаги тортишиш марказига айланмоқда. Дунёнинг кўплаб минтақаларида бизнинг жараёнимиз тажрибасини ўрганишмоқда, ишлаб чиқилган моделни ўз шароитларида синаб кўришмоқда.
Туркиянинг ТДТ орқали фаоллашувига Россиянинг эҳтимолий муносабати ҳақида
Азиза Ражабова
Туркиянинг фаоллашуви, ҳақиқатан ҳам, Марказий Осиё ва Жанубий Кавказдаги кучлар мувозанатини ўзгартиради. Масалан, Анқара стратегик инфратузилма ва транспорт лойиҳаларини илгари сурмоқда. Аввало, Россия орқали транзитнинг ҳақиқий муқобили бўлган Транскаспий йўналиши (Ўрта коридор).
Прогнозларга кўра, ушбу йўналиш 2030 йилга бориб юк ташиш ҳажмини икки баравар ошириши мумкин, бу эса ТДТ мамлакатларининг иқтисодий ўзаро боғлиқлигини кучайтиради ва уларнинг стратегик аҳамиятини оширади. Бундан ташқари, иқтисодий ҳамкорлик жадал ривожланмоқда. Масалан, 2023 йилда Туркиянинг Марказий Осиё давлатлари билан умумий савдо айланмаси қарийб 13 миллиард долларни ташкил этди.
Бу ҳозирча Россия томонидан кескин реакцияга сабаб бўлмаяпти. Москва ҳали ҳам МДҲни ўз таъсирининг асосий зонаси сифатида кўради, аммо Анқара билан тўғридан-тўғри қарама-қаршиликка бормайди, минтақамизда кучлар мувозанатини сақлаш учун дипломатик ва иқтисодий тийиб туриш механизмларидан фойдаланишни афзал кўради.
Амирхон Мусохоний
Туркия ва Россия Марказий Осиё мамлакатларининг яқин иттифоқчилари ва стратегик шерикларидир. Улар етакчи роль ўйнайдиган тузилмалар доирасида, энг аввало, тараққиётимизга ҳисса қўшади. Минтақанинг барқарорлиги ва изчил ривожланиши уларнинг манфаатларига жавоб беради ва бу шароитларни сақлаб қолишга кўмаклашиш ҳеч кимнинг норозилигига сабаб бўлиши мумкин эмас. Албатта, бу бўйича биргина қолипда ҳукм чиқариб бўлмайди. Турли хил нозик жиҳатлар мавжуд, аммо бу амалий дипломатия ва мувозанатли ҳаракатлар мавзуси бўлиб, минтақанинг қўшма лойиҳалар — иқтисодий, транспорт, гуманитар ва технологик соҳаларда кўп қиррали ҳамкорликка очиқлиги билан ажралиб туради.
Марказий Осиёда минтақа ташқарисидаги акторлар етакчи бўлган интеграция тузилмалари ва мулоқот платформаларининг мавжудлиги тўғрисида
Азиза Ражабова
Бир вақтнинг ўзида бир нечта интеграция тузилмалари ва мулоқот платформаларининг мавжудлиги минтақа ташқи сиёсий архитектурасининг кўп қутблилигини кўрсатади. Шу билан бирга, минтақа мамлакатлари ҳар бири ўз ташаббусларини амалга оширишга уринаётган йирик минтақавий бўлмаган акторларнинг манфаатлари кесишадиган марказга айланмоқда. Бундай ҳолат ташқи ўйинчилар манфаатлари тўқнашуви хавфини келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун Марказий Осиё давлатлари ушбу тузилмалар доирасида ўзларининг стратегик мустақиллигини ошириш учун ўзаро мувофиқлаштиришни кучайтиришлари керак.
Амирхон Мусохоний
Менимча, гап, биринчи навбатда, ҳар бири ўз вазифаларига эга бўлган минтақавий тузилмаларнинг экотизими ҳақида бориши керак. Минтақада мавжуд турли платформаларга «Марказий Осиё плюс» ҳамкорлик форматини ҳам қўшган бўлардим. Ҳозир булар 11 мамлакат ва халқаро бирлашма: АҚШ, Хитой, Европа Иттифоқи, Германия, Италия, Япония, Корея.
Чунки Марказий Осиё Евроосиёнинг қоқ марказида жойлашган. Бир томондан, бу халқаро сиёсатни юритишни мураккаблаштиради. Аммо бошқа томондан — зарур стратегик мувозанатга эришишга ёрдам беради. Минтақа давлатлари раҳбарларининг моҳирона сиёсати кескинлик ва тўқнашувларга йўл қўймасдан, жараёнларни соғлом рақобатга йўналтирмоқда.
Ушбу платформаларнинг барчаси минтақа учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш имкониятини тақдим этишини таъкидламоқчиман. Мен учун аниқ бўлган жиҳат шуки, ушбу тузилмаларнинг фаолияти замонавий инфратузилма, инновация ва технологияларни яратиш бўйича лойиҳаларни амалга ошириш учун шароит яратади.
ТДТ доирасидаги ҳамкорликнинг энг истиқболли соҳаси тўғрисида
Азиза Ражабова
Энг катта салоҳият, менинг фикримча, транспорт-логистика соҳасида жамланган. ТДТ мамлакатлари Европа ва Осиё ўртасида стратегик мавқега эгадир. Бу трансқитъавий савдо йўлакларини шакллантириш учун реал имкониятларни очиб беради.
Бугунги кунда Хитойдан Европага юкларни етказиб бериш вақтини Россия орқали шимолий йўналишга нисбатан деярли икки баравар қисқартириш имконини берувчи Ўрта коридорни ривожлантириш асосий йўналиш ҳисобланади. 2023 йилда ушбу йўналиш бўйича юк ташиш ҳажми 2022 йилга нисбатан 86 фоиздан кўпроққа ўсди ва 2,8 миллион тоннани ташкил этди, 2030 йилга келиб эса бу кўрсаткични 10 миллион тоннага етказиш режалаштирилмоқда.
Туркия, Қозоғистон ва Озарбайжон аллақачон порт ва темирйўл инфратузилмасини ривожлантиришни мувофиқлаштирмоқда. Шундай қилиб, логистика ва транспорт нафақат иқтисодий фойда келтирадиган, балки Марказий Осиё минтақасининг сиёсий автономиясини мустаҳкамлайдиган ТДТ доирасидаги ҳамкорликнинг пойдеворига айланиши мумкин деб ўйлайман.
Амирхон Мусохоний
Мен алоқа соҳасини таъкидлаб ўтган бўлардим. Бу ерда нафақат анъанавий транспорт соҳасини, балки энергия таъминоти ва оптик толали тармоқлар орқали маълумотларни узатиш бўйича кенгроқ ҳамкорликни ҳам назарда тутмоқдаман.
Туркий мамлакатлар иқтисодий фаолиятнинг ушбу турларига алоҳида қизиқиш билдирмоқда ва уларни етарлича фаол ривожлантирмоқда. Ўзбекистон Каспий денгизи орқали Ўрта коридорни мустаҳкамлаш ғоясини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаётгани бежиз эмас. Бу стратегик йўналиш бўлиб, биргаликда ўсиш учун янги имкониятларни яратади. Бундан ташқари, бундай инфратузилмавий ўзаро боғлиқлик бирлашмага узоқ муддатли ҳамкорлик учун қўшимча барқарорликни тақдим этади.