«Марказий Осиё-2050». Экспертлар минтақа давлатларининг келгуси 25 йилдаги ҳамкорлигини қандай тасаввур қилмоқда?
Ижтимоий ривожланиш
Ижтимоий ривожланиш соҳасида 2050 йилгача бўлган мақсадларни белгилаган гуруҳ Марказий Осиёни бирдамлик ва барқарор ривожланиш минтақаси сифатида кўрмоқда. Тақдимотда «Талап» амалий тадқиқотлар марказининг собиқ директори Рахим Ошакбаев қонунчиликни уйғунлаштириш, яъни Марказий Осиё мамлакатлари нормалари бир-бирига зид келмаслиги ва келишилган ҳолда ишлаши учун уларни бир-бирига мослаштиришни таклиф қилди. Бу, унинг сўзларига кўра, республикалар ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни осонлаштиради.
Муҳокаманинг катта қисми таълимга бағишланди. Маърузачиларнинг таъкидлаганидек, Марказий Осиё мамлакатларида диплом ва малакаларни тан олиш бўйича ягона ёндашувлар ҳали ҳам мавжуд эмас. Масалан, бир давлатда олий ўқув юртини битирган ҳуқуқшуноснинг дипломи бошқа давлатда тан олинмаслиги мумкин.
Рахим Ошакбаев ягона таълим макони ва меҳнат бозорини яратиш, шунингдек, 2030 йилгача меҳнат ва касбий ҳаракатчанликни қўллаб-қувватлаш жамғармасини ташкил этишни таклиф қилди. Мутахассиснинг сўзларига кўра, Марказий Осиё мамлакатлари ягона таълим стандартлари ва ягона дипломлар тизимини ишлаб чиқиши керак, бунда бир мамлакат олий ўқув юртининг дипломи бешта давлатнинг ҳар бирида котировка қилинади.
Иштирокчиларнинг таъкидлашича, касбий кўникмаларнинг бир қисми эскирган ва энди талаб қилинмайди, янги компетенциялар эса таълим дастурларига киритилмаган. Гуруҳ мамлакатлар ўртасида талабалар ва ўқитувчилар алмашинуви дастурларини ривожлантириш ташаббуси билан чиқди. Минтақада кадрлар етишмовчилигини бартараф этиш учун талаб юқори бўлган касбларнинг ягона реестрини яратиш ва ихтисослашган факультетлар очиш имкониятлари муҳокама қилинди.
Яна бир ташаббус — маркетплейс форматида платформа яратиш бўлиб, унда иш изловчилар резюмеларини жойлаштиради, Марказий Осиёдаги ташкилотлар эса керакли ходимларни топиб, ишга олади.
2050 йилга бориб, ижтимоий ривожланиш бўйича экспертлар гуруҳи Марказий Осиё мамлакатлари учун ягона криптовалюта — Европа Иттифоқида евро жорий этилишидан олдин мавжуд бўлган ECU (European Currency Unit) каби валютани яратишни таклиф қилди. Рахим Ошакбаевнинг сўзларига кўра, у минтақа мамлакатлари ўртасидаги ҳисоб-китоблар учун «умумий» воситага айланиши мумкин. Мутахассиснинг таъкидлашича, ягона валюта миллий валюталарни қўллаб-қувватлаш ва уларнинг иқтисодий ўсиши барқарорлигини таъминлашга қодир.
Шунингдек, гуруҳ 2050 йилгача қуйидагиларни тузишни таклиф қилди:
- Марказий Осиё тараққиёт банки;
- Умумий парламент ва ягона қонунчилик базаси;
- Минтақавий тиббий суғурта.
Рахим Ошакбаевнинг сўзларига кўра, минтақавий ўзига хосликни ҳам унутмаслик, бу йўналишдаги лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш ва маданий алмашинувни кучайтириш зарур.
Иқлим ва сув
Иқлим ва сув масалалари бўйича гуруҳ 2030 йилгача икки дарё ҳавзасида сув ресурсларини биргаликда бошқариш бўйича тажрибавий ҳамкорликни бошлашни таклиф қилди. Ҳавзалар ҳали аниқланмаган.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, Марказий Осиё мамлакатларида иқлим ва сув технологияларини жорий этиш даражаси бир хил эмас. Шу муносабат билан улар Қишлоқ ва сув хўжалигида юқори технологиялар минтақавий марказини ташкил этишни таклиф қилмоқда. Давлатлараро ташаббус сифатида у олдиндан башорат қилиш, ўқитиш ва инновацияларни жорий этиш билан шуғулланади. Марказнинг пайдо бўлиши ҳар бир мамлакатда тадқиқотлар учун янги имкониятлар очади: сунъий йўлдош, дрон ва бошқа замонавий технологияларни қўллашдан тортиб, кадрларни биргаликда тайёрлашгача. Шунингдек, минтақа давлатларининг сув ва аграр сиёсатини мувофиқлаштириш бўйича маслаҳатлашувлар ўтказиш режалаштирилмоқда.
«Бу минтақада бирлашиш ва ишончни тиклаш нуқтаси бўлиши мумкин», — дея хулоса қилди экспертлардан бири.
Иштирокчилар, шунингдек, табиий ва техноген офатларга жавоб бериш учун ФВВ машғулотларини синхронлаштириш имкониятини муҳокама қилди. Ҳукуматлараро битимни имзолаш ва минтақа мамлакатлари Фавқулодда вазиятлар вазирликлари қўшма штабини тузиш фавқулодда вазиятларда тезкор ва уйғун ҳаракат қилиш имконини беради.
«Биз саъй-ҳаракатларни ўзимизга боғлаб қўймаслигимиз керак. Ҳаракатларни мувофиқлаштириш лозим, айниқса, бир мамлакатда сув тошқини, бошқасида қурғоқчилик бўлган шароитда», — дейилади муҳокамада.
Афғонистон билан ўзаро ҳамкорлик энг нозик мавзулардан бири бўлди. Иштирокчилар сув ресурсларидан фойдаланиш бўйича мулоқотда афғон мутахассисларининг иштирокини кўриб чиқишни таклиф қилди. Экспертларнинг фикрича, бундай қадам минтақадаги вазиятни барқарорлаштириш ва дипломатик муносабатларни мустаҳкамлашга хизмат қилиши мумкин.
Энергетика
Экспертлар умумий энергетика макони, инвестиция фондлари ва барқарор тариф механизмларини яратиш имкониятларини муҳокама қилди.
«Совет Иттифоқида жанубий Тожикистон тўлиқ қўшни ҳудудлардан электр энергияси билан таъминланган. Бу модель аллақачон мавжуд эди. Энди уни тўғри мослаштириш керак», — деди Жаҳон банки вакили Данияр Таматов.
Гуруҳ аъзолари Марказий Осиёда «энергетика ҳалқаси»ни яратишни таклиф қилди, унинг доирасида тарифлар ва етказиб бериш ҳажмлари мамлакатлар ўртасида келишиб олинади. Газ захираларига эга Туркманистон, уларнинг фикрича, ушбу ташаббусни амалга ошириш учун бошланғич нуқта бўлиши мумкин.
Стратегик ислоҳотлар агентлиги (АСР) натижаларни бошқариш гуруҳи координатори Азиза Умарова Марказий Осиё республикалари электр тармоқлари ягона тармоққа бирлаштирилган собиқ иттифоқ даврида мавжуд бўлган умумий энергия тизимини эслатди. Унинг сўзларига кўра, бу электр энергиясини мамлакатлар ўртасида мавсумий ўзгаришлар ва эҳтиёжларни ҳисобга олган ҳолда мослашувчан тақсимлаш имконини берган.
«Бу мисолни асос қилиб олиб, бугунги воқеликка мослаштириш мумкин. Минтақамизнинг энергетика соҳасини умумий ривожланиш учун яна бирлаштиришимиз мумкин», — деди Азиза Умарова.
Қирғизистон президенти ҳузуридаги Стратегик ташаббуслар миллий институти собиқ раҳбари Азиз Канатбек минтақа ичида энергия ва ресурслар учун ҳисоб-китобларнинг тушунарли, шаффоф тизимини яратиш зарурлигини таъкидлади.
«Бизга тарифлар, ўйин қоидалари ва ҳисоб-китоб механизмлари тушунарли бўлган очиқ бозор керак», — деди у.
Муҳокамада буни қонунчилик даражасида, жумладан, газ, нефть ва электр энергияси етказиб бериш бўйича мамлакатлар ўртасидаги ўзаро ҳисоб-китобларни мустаҳкамлаш таклифи билдирилди. Экспертларнинг таъкидлашича, бу сиёсий ишонч, институционал қурилиш ва ўзаро ҳамкорликнинг келажак модели масаласидир.
«Ресурсларимиз бор, эҳтиёжларимиз бор, лекин уйғунлик йўқ. Биз шаффоф қоидаларни яратмагунимизча ҳаракатда эмас, риторикада қоламиз», — деди Азиз Канатбек.
Энергетика мақсадларини ишлаб чиққан гуруҳ бутун минтақа учун ресурсларни тўплайдиган ва тақсимлай оладиган Марказий Осиё инвестиция жамғармасини яратиш ғоясини илгари сурди.
Мақсад сифатида Марказий Осиёда табиий газни мавсумий етказиб беришни тартибга солиш учун 2050 йилгача умумий ҳажми 12−15 миллиард куб метр бўлган ерости газ омборлари тармоғини яратиш ташаббуси илгари сурилди, шунингдек:
- «Газли» газ омбори ҳажмини 10 миллиард куб метрга етказиш;
- Ҳажми 1,3 миллиард куб метр бўлган «Сўх» газ омборини қайта тиклаш;
- Ўзбекистоннинг Бухоро ва Қашқадарё вилоятларида умумий ҳажми 3−4 миллиард куб метр бўлган янги ерости газ омборларини қуриш;
- ДХШ механизми орқали хусусий ва давлат инвестицияларини жалб қилиш.
Гуруҳнинг минтақавий газ узатиш тармоғини кенгайтириш бўйича таклифлари қуйидаги қадамларни ўз ичига олган:
- Янгиер — Сўх газ қувурини қайта тиклаш ва модернизация қилиш, у «Сўх» ерости газ омборини, Қирғизистоннинг Боткен вилоятини ва, умуман, Тожикистонни газ билан таъминлаш имкониятини яратади;
- Галкыныш газ конлари гуруҳи ҳудудида қазиб олинаётган туркман газини минтақа мамлакатларига экспорт қилиш имконини берадиган Мари — Газли қувурини қуриш.
Марказий Осиё давлатлари газни биргаликда қайта ишлаб, ташқи бозорларга биргаликда чиқиш таклифи билдирилди.
Гуруҳ аъзоси Даниёр Таматов минтақанинг ягона энергетика ва сармоявий архитектурасини муҳокама қилиш учун бошланғич майдон бўлиши мумкин бўлган алоҳида халқаро саммит масаласини кўтарди.
Транспорт ва логистика
Экспертлар минтақавий транспорт инфратузилмасини ривожлантириш, юк ташишни стандартлаштириш ва ушбу соҳага хусусий инвестицияларни жалб қилиш истиқболларини ҳам муҳокама қилди. Уларнинг фикрича, Марказий Осиёни тўлақонли транзит ҳабига айлантириш учун нафақат йўналишлар, балки келишилган сиёсат, ягона стандартлар ва ишончли ҳуқуқий база ҳам зарур. Савдо тўсиқларини бартараф этиш ва транспорт меъёрларини бирхиллаштириш минтақанинг тўлақонли интеграцияси йўлидаги дастлабки қадамлар бўлиши керак. Бу борадаги ишларни жорий йилдаёқ бошлаш таклиф этилмоқда. 2026 йилгача транспорт ва савдони ривожлантириш бўйича минтақавий стратегияни ишлаб чиқадиган ишчи гуруҳ тузиш режалаштирилган.
«Биз ҳужжатларда ягона мантиққа ўтишни муҳокама қилдик. Мустақиллик ёпиқликни англатмаслиги керак. Аксинча, бу очиқ мулоқот йўли», — дея таъкидлади «транспорт» гуруҳи мутахассислари.
Транспорт инфратузилмасига хусусий инвестициялар киритиш масаласига алоҳида эътибор қаратилди. Мисол тариқасида Қозоғистон келтирилди, у ерда амалдаги қонунчилик темирйўлларга хусусий мулкчиликни тақиқлайди. Бу эса ўз-ўзидан потенциал инвесторларни чўчитади.
«Агар ҳеч бўлмаганда узоқ муддатли фойдаланиш имконияти бўлганида, инвестициялар аллақачон келган бўларди», — деди спикерлардан бири.
Экспертлар гуруҳи 2026 йилда чегара идораларининг текширувлар ўтказиш, маълумотларни тўплаш ва қайта ишлаш бўйича ҳамкорлигини кучайтиришни таклиф қилмоқда. Бунда 2030 йилга қадар экологик, санитария, фитосанитария, ветеринария нормалари, товарларни қадоқлаш ва маркировкалаш, маҳсулотларни сертификатлаш билан боғлиқ стандартларни уйғунлаштириш, шунингдек, энг муҳим транспорт-логистика лойиҳаларини молиялаштирадиган Асосий транспорт инфратузилмасини ривожлантириш жамғармасини ташкил этиш кўзда тутилмоқда.
Европа Иттифоқи, таъкидланганидек, тизимли стандартлаштиришга мисол бўла олади. Марказий Осиё мамлакатларида бундай келишув даражаси ҳозирча фақат муҳокама қилинмоқда.
Азиза Умарованинг айтишича, Марказий Осиё давлатлари фуқаролари учун чегаралардан ўтишни соддалаштириш, йўлакларни эркинлаштириш керак. У мисол сифатида Қирғизистон билан муносабатларни келтирди. Яқинда Қирғизистонга кириш ва чиқишда чет эл паспортини кўрсатиш талаби бекор қилинганди.
«Биз Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари фуқароларига ўз фуқароларимиздек муносабатда бўлишимиз керак. Ўзбекистонда ўзбекистонликлар учун сайёҳлик жойларига ташриф буюриш хорижликларга қараганда арзонроқ. Мен бу қўшниларга ҳам тегишли бўлишини, бўлиниш бўлмаслигини хоҳлардим», — деди АСР координатори.
Форсайт-семинар иштирокчилари ўз жамоалари билан келгуси ойлар давомида ўз таклифларини қайта ишлаб, давлат ҳокимияти органларига тақдим этишни режалаштирмоқда.