Марказий Осиё 25 йилдан сўнг: ривожланиш, интеграция, чақириқлар. Минтақани нима кутмоқда? Экспертлар фикри

Минтақанинг 25 йиллик келажаги Ўзбекистон президенти ҳузуридаги Стратегик ислоҳотлар агентлиги (АСР) ташаббуси билан ўтказилган «Марказий Осиё — 2050» биринчи минтақавий форсайт семинари мавзуси бўлди. Минтақа мамлакатлари давлат органлари вакиллари, таҳлилий ва тадқиқот марказлари мутахассислари, шунингдек, мустақил экспертлардан иборат тадбир иштирокчилари ривожланишнинг эҳтимолий сценарийлари, интеграция истиқболлари ва республикалар олдида юзага келиши мумкин бўлган асосий муаммоларни муҳокама қилди.

Узоқ муддатли режалаштиришга эътибор қаратиш нимани англатади? Марказий Осиёда Европа Иттифоқининг муқобили пайдо бўлиши мумкинми? Республикаларнинг яқинлашишига нима тўсқинлик қилиши мумкин? Gazeta минтақанинг 25 йилдан кейинги келажаги ҳақида экспертларнинг фикрларини тўплади.

Тожикистонлик сиёсатшунос Шерали Ризоённинг таъкидлашича, илгари Марказий Осиёда узоқ муддатли прогнозларни тузиш қийин бўлган. Бугун вазият ўзгармоқда: умумий ўсиш нуқталари шаклланмоқда, яхши қўшничилик эса барқарорликнинг шунчаки исталган эмас, балки зарурий шартига айланмоқда. Унинг фикрича, агар ҳукуматларнинг ҳозирги режалари амалга ошса, минтақа ўз ресурсларидан — ҳам инсоний, ҳам табиий ресурслардан самаралироқ фойдалана олади.

Худди шундай фикрни ўзбекистонлик сиёсатшунос Фарҳод Толипов ҳам билдирди. Унинг таъкидлашича, 2050 йилгача бўлган истиқболларни муҳокама қилишга тайёрликнинг ўзи қўшни давлатларнинг етуклиги ва узоқ муддатли режалаштиришга ўтганидан далолат беради. Экспертнинг фикрича, бу минтақада барқарорлик ва қатъийлик шаклланаётганининг белгисидир.

Қирғизистонлик сиёсий ва юридик фанлар доктори Азиз Канатбек минтақа бундай ёндашувга дарҳол келмаганини эслатди. Совет Иттифоқи парчаланиб, постсовет давлатлари пайдо бўлганидан бери Марказий Осиёнинг ҳар бир давлати ўз тараққиётини биринчи ўринга қўйди. Бироқ, унинг сўзларига кўра, сўнгги йиллардаги геосиёсий беқарорлик бу кун тартибини ўзгартириб, республикаларни бирлашишга мажбур қилди.

«Бугунги кунда Марказий Осиё умумий муаммоларга эга бўлган ягона минтақадир. Форсайт семинар — жуда долзарб тадбир. Ахир триггерлар — хавфсизлик, экология, энергетика — бешта давлатга ҳам тегишли экани ҳозирданоқ аниқ», — дея тушунтирди у.

Европа Иттифоқининг Ўзбекистондаги элчиси Тойво Клаар ҳам умумий муаммоларни ҳал қилиш учун саъй-ҳаракатларни бирлаштириш зарурлигини таъкидлади. Унинг сўзларига кўра, Европа Иттифоқи Марказий Осиёнинг бешта давлати ўртасидаги мувофиқлаштиришда сезиларли ютуқларни қайд этади ва бу жараённи фаол қўллаб-қувватлайди. «Биргаликда — кучлироқ» позицияси минтақавий ҳамкорликка Европа ёндашувининг моҳиятини акс эттиради, деб ҳисоблайди элчи.

АСР натижаларга эришишни бошқариш гуруҳи координатори Азиза Умарова Марказий Осиё мамлакатлари учун максимал даражада конструктив ва яхши қўшничилик ҳамкорлигини ривожлантиришдан бошқа йўл йўқлигини таъкидлади. Унинг сўзларига кўра, 2050 йилга келиб минтақа биргаликда катта куч эканини англаши керак.

«Бугунги кунда биз 83 миллиондан ортиқмиз ва 2050 йилга бориб, эҳтимол, 120 миллиондан ортиқ бўламиз. Марказий Осиё мамлакатлари бир-бирини тўлдиришни ўрганиши, янги ўсиш нуқталарини яратиши, минтақанинг ҳар бир аҳолиси иқтисодиёти ва турмуш сифатига максимал таъсир кўрсатиш учун биргаликда ишлаши жуда муҳим», — дея тушунтирди у.

Ўзбекистонлик иқтисодчи Юлий Юсуповнинг фикрича, келажакнинг энг оптимистик варианти ягона иқтисодий маконни шакллантириш ва инвестицияларни фаол жалб қилишни назарда тутади. Бу замонавий технологияларни жорий этиш ва янада рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш имконини беради, яъни минтақа ичида ҳам, унинг ташқарисида ҳам ўзаро савдо имкониятларини кенгайтиради.

Рахим Ошакбаев, Talap (Қозоғистон) амалий тадқиқотлар маркази бош иқтисодчиси бундай деди: «Яқинроқ интеграцияга интилишга қарамай, Марказий Осиё давлатлари ўзини ўзи таъминлай олмаслигини ва изоляцияда ривожлана олмаслигини ҳисобга олиш керак. Қўшнилар, жумладан, „инновациялар ва иқтисодиёт локомотиви“ бўлган Хитой, „хавфсизликнинг йирик провайдери“ бўлган Россия, шунингдек, Жанубий Кавказ, Каспий минтақаси ва Транскаспий йўли мамлакатлари билан фаол ҳамкорлик қилиш зарур».

Иқтисодчи «харитани ағдариб», минтақага жануб: Афғонистон, Покистон, Эрон ва Ҳинд океанига чиқиш нуқтаи назаридан қарашни таклиф этди. Унинг фикрича, бу келажакдаги ривожланишнинг муқобили бўлиши мумкин.

«Мен орзу қилган келажак — 2050 йилга бориб Марказий Осиё Жанубий Кавказ, Эрон, Афғонистон, Покистон, Россия ва Хитойни бирлаштириб, Евроосиёнинг марказига айланадиган Катта Осиё минтақаси бўлиши», — деди Ошакбаев.

Якунда эксперт минтақа келажагига такрор тўхталиб, юзага келиши мумкин бўлган салбий сценарийдан огоҳлантирди, бунда ресурслар ва ишонч танқислиги шароитида мамлакатлар бир-бири билан рақобатлашадиган «Телба Макс» оламини мисол қилиб келтирди.

Марказий Осиёда ЕИнинг муқобили пайдо бўлиши мумкинми?

Келгусида Марказий Осиё мамлакатлари Европа Иттифоқи мисолида интеграциялаша оладими? Форсайт семинар иштирокчиларининг бу борадаги фикрлари турлича, аммо деярли барча экспертлар бир фикрда: давлатларнинг эркинлиги сақланиб қолган ҳолда ҳамкорлик шакллари «юқоридан» ва «пастдан» ривожланиб бораверади.

Туркманистон дипломатия олий мактаби профессори Овездурды Мухамметбердиевнинг фикрича, минтақа мамлакатлари мустақил ривожланиш йўналишларини сақлаб қолади, бироқ яқинлашишнинг маълум шакллари муқаррар. Унинг сўзларига кўра, 2050 йилга келиб, тўлиқ иттифоқ форматида бўлмаса ҳам, интеграция жараёнларининг ривожланишини кутиш мумкин. Бунинг ўрнига ҳар бир мамлакат ўз мустақиллигини сақлаб қоладиган мослашувчан ҳамкорлик модели шаклланиши мумкин. Профессорнинг фикрича, бундай бирлашма минтақаларга ташқи чақириқларга мувофиқроқ жавоб беришда қўл келади.

Юлий Юсупов сиёсий яқинлашувга эҳтиёткорона скепсис билан қарайди. Унинг таъкидлашича, Марказий Осиё учун Европа моделидаги сиёсий иттифоқ ҳақида гапиришга ҳали эрта — ҳозир савдо, инвестициялар ва туризмни ривожлантиришга тўсқинлик қилаётган ички тўсиқларни бартараф этиш муҳимроқ.

Иқтисодий тўсиқларни олиб ташлаш ҳақида Европа Иттифоқи элчиси Тойво Клаар ҳам гапирди. Унинг фикрича, минтақа мамлакатлари ўртасидаги ҳамкорлик ижобий динамикани кўрсатмоқда ва келажакда умумий бозорни яратишга олиб келиши мумкин. Одамлар ва товарлар ҳаракати қанчалик эркин бўлса, минтақа ташқи инвесторлар учун шунчалик жозибадор бўлади, деб ҳисоблайди элчи.

«Агар чегараларни кесиб ўтишни осонлаштирсангиз, уни тезроқ ва осонроқ қилсангиз, бу Марказий Осиёни бешта алоҳида бозор сифатида эмас, балки битта катта бозор сифатида қабул қилиш учун шароит яратади», — деди Клаар. Бундай тасаввур, унинг фикрича, минтақанинг халқаро иқтисодиётдаги мавқеини мустаҳкамлайди.

Қирғизистоннинг Ўзбекистондаги собиқ элчиси Данияр Сидиков Европа Иттифоқини мамлакатлар миллий манфаатларни сақлаб қолган ҳолда бирлашиши мумкинлигининг ишончли намунаси деб ҳисоблайди. У Қирғизистон президентининг яқинда визасиз режимни жорий этиш ва Шенген визасига ўхшаш ягона виза яратиш ташаббусини тилга олди. Сидиков буни умумий минтақавий келажак сари қўйилган реал қадамлар сифатида кўради.

«Нега бўлмас экан? Келгусида бизда ҳатто ягона Марказий Осиё валютаси ҳам бўлиши мумкин. Биз катта рақамли ўтовда яшагандек яшашимиз, бунёдкорликка қаратилган қизиқарли қўшма лойиҳаларга эга бўлишимиз мумкин», — дея хулоса қилди у.

Тожикистон президенти ҳузуридаги Стратегик тадқиқотлар маркази директори ўринбосари Саодат Журахонзода ҳам интеграциянинг амалда бошланиши ҳақида ҳозирданоқ гапириш мумкин деб ҳисоблайди. Унинг сўзларига кўра, жорий йилнинг март ойида мамлакатлар ўртасида имзоланган битимлар, жумладан, Ўзбекистон, Тожикистон ва Қирғизистон давлат чегараларининг туташган нуқтаси тўғрисидаги шартнома ва давлат раҳбарларининг қўшма декларацияси мулоқот ва ўзаро англашувга бўлган умумий интилишни акс эттиради.

Сиёсатшунос Шерали Ризоён минтақани яқинлаштириш йўли осон бўлмаслигини таъкидлади, шу билан бирга, сўнгги йиллардаги муҳим тенденцияга эътибор қаратди: интеграция кўпинча давлат тузилмалари даражасида эмас, балки «пастдан» — одамлар ва ташкилотлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар орқали бошланмоқда. Унинг фикрича, агар бу ишончни сақлаб қолиш ва мустаҳкамлаш мумкин бўлса, сиёсий интеграция аллақачон шаклланаётган горизонтал алоқаларнинг давомига айланиши мумкин.

Марказий Осиёда интеграция жараёнлари «пастдан» бошланаётганига тараққиёт бўйича эксперт Азиза Умарова ҳам қўшилади. Ўзаро яқинлашувга мисол тариқасида у минтақа мамлакатлари ўртасида сайёҳлар оқимининг ўсиши ва фаол ташрифлар алмашинувини келтирди. Умарованинг сўзларига кўра, Тожикистон билан визасиз режим жорий этилгандан сўнг биринчи йилдаёқ қўшни давлатдан Ўзбекистонга бир миллион киши ташриф буюрган.

Экспертнинг фикрича, ҳамкорликнинг ҳар қандай шакллари ва интеграция механизмлари 2050 йилдан анча олдин пайдо бўлиши мумкин, чунки минтақа аллақачон жадал ривожланиш суръатларини ва ҳамкорликка умумий интилишни намойиш этмоқда.

Интеграция сценарийсининг реаллиги ҳақидаги нуқтаи назарга сиёсатшунос Фарҳод Толипов ҳам қўшилади. Унинг таъкидлашича, у ушбу ғояни академик доираларда 30 йилдан ортиқ вақтдан бери илгари суриб келмоқда ва уни энг конструктив деб ҳисоблайди.

«Агар интеграция кун тартибида чиндан ҳам жиддий ўрин эгаллаган бўлса, Европа йўли ягона имконли йўлдир», — деди у.