БМТ қандай ислоҳотларга муҳтож? Экспертлар фикри

Дарья Горелкина, Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлиги ҳузуридаги Ташқи сиёсий тадқиқотлар ва халқаро ташаббуслар маркази бош илмий ходими

БМТ ҳамон барча давлатлар иштирок этадиган универсал мулоқот майдонининг ноёб ваколатини ўзида сақлаб қолмоқда. Айнан БМТ туфайли барқарор ривожланиш, иқлим ўзгаришига қарши курашиш ва гуманитар ёрдам кўрсатиш мавзуларида глобал мулоқотни таъминлашга эришилмоқда.

Албатта, ташкилотнинг тизимли заиф томонлари яққол кўзга ташланади. Масалан, сурункали бюджет тақчиллиги инқирозларга жавоб бериш имкониятларини жиддий равишда чеклайди. Аъзо давлатларнинг бадаллар бўйича қарзи 3 миллиард доллардан ошиб кетган. Бундан ташқари, ҳозирги халқаро вазият тезкор ва мувофиқлаштирилган ечимларни талаб қилади, аммо ички тартиб-қоидаларнинг мураккаблиги ҳар доим ҳам БМТга янги таҳдидларга тезкор жавоб беришга имкон қолдирмайди.

Маълумки, Хавфсизлик Кенгашини ислоҳ қилиш масаласи узоқ вақтдан буён кескин муҳокамалар мавзуси бўлиб келмоқда. Айни пайтда беш доимий аъзо — АҚШ, Россия, Хитой, Буюк Британия ва Франция сайёрамиз аҳолисининг 26 фоизини ташкил қилади. Агар Хитойни ҳисобга олмасак, бу кўрсаткич 7,8 фоизга тушади.

Зарур ўзгаришлар ҳақидаги мунозаралар аллақачон БМТ ичида ҳам фаол олиб борилмоқда. Замонавий воқелик бўлса БМТ жиддий ислоҳотга муҳтож эканини кўрсатмоқда. Менинг фикримча, БМТ бош котиби Антониу Гутерришнинг «БМТ — 80» ташаббуси ташкилотнинг янги воқеликка мослашиш жараёни учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ташаббус доирасида Барқарор ривожланиш мақсадларини қўллаб-қувватлашнинг молиявий ва институционал механизмларини янгилаш, ташкилот тузилмалари фаолияти самарадорлигини ошириш, шунингдек, ривожланаётган мамлакатлар иштирокини кенгайтириш асосий йўналишлар сифатида белгиланди.

Биз Хавфсизлик Кенгаши ҳар доим ҳам қандайдир қарорларни тезда келишиб олишга қодир эмаслигини кузатишимиз мумкин. Шунинг учун мен Хавфсизлик Кенгашидаги вакилликни, айниқса, Глобал Жануб мамлакатлари ҳисобига кенгайтириш зарур, деб ҳисоблайдиган экспертлар фикрига қўшиламан. Бундан ташқари, Бош ассамблеянинг, биринчи навбатда, хавфсизлик масалаларида ролини кучайтириш лозим. Бу БМТга қарама-қаршилик майдонига айланмасдан консенсус марказига айланиш ва кўп қутблилик, технологик ўзгаришлар ва иқлим таҳдидлари шароитида ўз миссиясини бажариш имконини беради.

Айнан ривожланаётган мамлакатлар иштирокини кенгайтириш БМТнинг кўп томонлама бошқарув тизимининг универсаллиги ва легитимлигини сақлаб қолиш шартидир, деб ҳисоблайман. Бу ерда айнан Глобал Жануб олд ўринга чиқади. Иқлим сиёсати, рақамли тартибга солиш ва барқарор ривожланиш масалаларида фаоллик ривожланаётган мамлакатларни БМТнинг асосий ғоялар манбаи ва институционал ўзгаришлар драйверига айлантирмоқда. Глобал Жануб мамлакатлари универсал механизмларни муқобил форматлар билан алмаштирмайди, балки тизимнинг ўзини янгилаш йўналишини белгилайди.

Ривожланаётган мамлакатларнинг овози бугунги кунда стратегик аҳамият касб этмоқда. Шу билан бирга, улар учун нафақат музокаралар столида ўтириш, балки инвестициялар, технологиялар ва билимлардан тенг фойдаланишни таъминлаш учун глобал ресурсларни қайта тақсимлашда реал иштирок этиш ҳам муҳимдир. Шу нуқтаи назардан, «БМТ — 80» ташаббуси Глобал Жануб мамлакатларига ташқи кун тартибининг объекти бўлиб қолмасдан, балки унинг тўлақонли муаллифларига айланиш имконини берадиган институционал механизмларни мустаҳкамлаш имкониятини очади.

Ильдар Якубов, Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети халқаро муносабатлар бўйича мутахассиси

Албатта, БМТнинг роли совуқ уруш даврига нисбатан пасайиб кетди. Мен буни ажабланарли деб ҳисобламайман. Ташкилот Иккинчи жаҳон уруши тугагандан сўнг Ялта-Потсдам тизими доирасида ташкил этилган. У ўша халқаро муносабатлар тизимининг инъикоси бўлиб, ўша пайтда ҳам, ҳозир ҳам, биринчи навбатда, глобал жамоавий хавфсизликни таъминлаш воситаси сифатида қабул қилинган. Шу билан бирга, 80 йил ичида кўп нарса ўзгарди: кучлар мувозанати, халқаро муносабатларнинг табиати ва уларнинг тузилиши. Бундан ташқари, конфликтларнинг табиати ҳам ўзгариб кетди. Буларнинг барчаси ташкилот фаолиятининг самарадорлигига таъсир кўрсатмай қолмайди.

Шунга қарамай, БМТ ўзининг асосий вазифаларини бажаришда давом этмоқда, деб ҳисоблайман. Бу ҳали ҳам дунёнинг деярли барча мамлакатларини бирлаштирган ноёб майдон бўлиб, ҳозирда унинг муқобили йўқ. Бундан ташқари, БМТ ҳақида гап кетганда, кўпинча Бош ассамблея ва Хавфсизлик Кенгаши фаолияти ҳақида гапирилади. Аммо шуни унутмаслик керакки, БМТ инсонпарварлик ёрдами кўрсатиш, тараққиётга кўмаклашиш, соғлиқни сақлаш ва бошқа кўплаб соҳаларда жуда муҳим вазифаларни бажарган ва бажаришда давом этаётган ихтисослашган тузилмаларнинг бутун бир тизимидир. Ва бу тузилмаларнинг фаолияти, менимча, етарли даражада самарали.

Шунинг учун БМТ қандайдир лаёқатсиз ташкилотга айланиб қолди, деган гаплардан ўзимни тийган бўлардим. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг баъзи можароларни ҳал қила олмаётгани ҳақида гапирганда, шуни таъкидлаш жоизки, ташкилот минтақавий ташкилотлар билан биргаликда кўплаб муваффақиятли тинчликпарвар миссияларни амалга оширмоқда.

Ислоҳотларга келсак, менимча, БМТ тузилмаларининг ҳозирги кўринишидаги самарадорлигини ошириш, уларни ўзгартириш, модернизация қилиш, бюрократик юкни камайтиришга эътибор қаратиш керак.

Биринчи навбатда, мен Хавфсизлик Кенгашини ислоҳ қилиш зарурлигига эътибор қаратган бўлардим. Бу ҳақда кўп мулоҳазалар бор, лекин БМТнинг ушбу тузилмасига айнан нима кераклигини тушуниш муҳим. Чунки Хавфсизлик Кенгашига нафақат миқдорий, балки мазмуний ўзгаришлар ҳам керак. Гап доимий аъзоларнинг «вето» ҳуқуқи муаммоси ҳақида. Хавфсизлик Кенгашининг у ёки бу доимий аъзосининг қарорларни блоклаш имкониятини ўзгартирадиган тартибларни янгилаш зарурлиги тўғрисида. Масалан, инсониятга қарши жиноятлар билан боғлиқ масалаларга «вето» қўйишни тақиқлаш мумкин. Ёки Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзосига, агар уни бошқалар агрессор деб топса, қарорларга вето қўйишини тақиқлаш. Шунингдек, вето бир нечта доимий аъзолар томонидан қўллаб-қувватланганда ҳам қўлланишини белгилаш орқали қоидаларни янгилаш мумкин.

Аммо шуни тушуниш керакки, халқаро муносабатларнинг асосий иштирокчилари ўртасидаги бўлиниш чуқурлашиб бораётган ҳозирги воқеликда мақбул формулани топиш қийин бўлади. Халқаро муносабатларнинг янги тизими ҳали ҳам шаклланмоқда ва, менимча, у шакллангандан сўнг потенциал ўзгаришлар бўлиши мумкин.

Бундан ташқари, Бош ассамблеянинг ролини кучайтиришга эътибор қаратиш муҳимдир. Буни унинг функцияларини кенгайтириш орқали амалга ошириш мумкин. Масалан, унинг қарорларига мажбурият элементини қўшиш. Ҳеч бўлмаганда, тинчликпарварлик билан боғлиқ соҳаларда.

Ниҳоят, юқорида таъкидлаганимдек, замонавий можаролар характерининг ўзгаришини ҳисобга олиш зарур. Конфликтнинг бошланиши ва босқичларини қайд этиш қийинлашди, уларнинг чегаралари ва мазмуни ноаниқ бўлиб қолди. «Гибрид конфликт» тушунчаси бежиз пайдо бўлмаган. Буни Бош ассамблея, Хавфсизлик Кенгаши ва БМТнинг ихтисослашган агентликлари фаолиятида ҳисобга олиш лозим. Зарур ҳолларда халқаро хавфсизлик соҳасидаги тегишли конвенцияларга ўзгартиришлар киритиш ёки можароларнинг ўзгарган табиатини ҳисобга оладиган янги ҳужжатлар қабул қилиш лозим.

Юрий Саруханян, халқаро муносабатлар бўйича мутахассис

Фикримча, БМТнинг самарадорлиги ёки самарасизлигини таҳлил қилиш кўпинча ушбу ташкилот қандай глобал муаммоларни ҳал қилгани, нима учун ҳозирги можароларни тўхтатмаётгани ва ҳоказолар ҳақидаги мунозараларга бориб тақалади. Аммо шуни тушуниш муҳимки, бу таҳлил ташкилотнинг имкониятлари ҳақидаги ҳақиқий кутилмаларга асосланиши керак, чунки бу кутилмалар унинг асос солинган даврида белгиланганди.

БМТ урушдан кейинги шароитда муваффақиятсизликка учраган Миллатлар Лигасининг янада тартибга солинган версияси сифатида яратилган. У халқаро муносабатларнинг асосий субъектлари ўртасида доимий алоқани таъминлашга ва учинчи жаҳон урушининг олдини олишга қодир тузилма сифатида ўйлаб топилганди. Шу маънода, БМТ ўзининг асосий вазифасини ҳалигача уддаламоқда. Бош ассамблея ҳар бир мамлакат сўзга чиқиш ва фикр билдириш имкониятига эга бўлган ягона мунозара майдони бўлиб қолмоқда. Хавфсизлик Кенгаши эса унинг доимий аъзолари ўртасидаги асосий зиддиятларнинг белгиси бўлиб келган ва шундай бўлиб қолмоқда, унинг доирасида бу давлатлар доимий мулоқот жараёнида бўлиб турибди.

БМТни ислоҳ қилиш ҳақидаги гап-сўзлар жуда узоқ вақтдан бери давом этмоқда. Агар биринчи президентнинг 1990-йиллар бошида Бош ассамблея йиғилишларида сўзлаган нутқларини эсласак, Ўзбекистон бу мунозараларда энг фаол иштирок этди. Бу муҳокамаларнинг барчаси БМТ нуфузини ошириш, Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари сонини кўпайтириш, Бош ассамблея ваколатларини кенгайтириш, БМТ тузилмалари самарадорлигини ошириш каби бир неча мавзуларга бориб тақалади.

Ҳа, 80 йил ичида дунё жиддий ўзгарди. Халқаро муносабатларнинг икки қутбли тизими энди йўқ, глобаллашув жараёни давом этмоқда, чегаралар — ҳам жисмоний, ҳам ахборот чегаралари йўқолиб бормоқда, янги муаммолар пайдо бўлмоқда, уларни ҳал қилиш янги ёндашувни талаб қилади. Лекин БМТ ислоҳоти ҳақида гапирганда, «Биз бу ислоҳотдан нима истаймиз?» деган саволга жавоб бериш керак. БМТнинг функционаллиги кенгайиши учунми ёки ҳозирги тузилма ўз имкониятлари ва ваколатлари доирасида самаралироқ бўлиши учунми?

Ўйлайманки, туб ислоҳотларни амалга ошириш деярли имконсиз ва фойдасиз. БМТнинг ташкил этилишида мавжуд бўлган заиф томонларини ҳозир ўзгартириш қийин. Бунинг учун ташкилотнинг ўзини йўқ қилиш ва унинг ўрнига ҳозирги замонда, замонавий сиёсатчилар ва жамоат арбоблари томонидан замонавий воқеликда яратилган бутунлай янги тузилмани яратиш керак бўлади. Аммо бу ҳам янги ташкилот БМТ тақдирини такрорламаслигини кафолатламайди.

Шу сабабли ташкилотни ҳозирги ваколатлари доирасида янада самарали қилишга қаратилган қадамлар қўйиш муҳимдир. Ва бунинг учун, менинг фикримча, бир нечта жиҳатларни ҳисобга олиш керак.

БМТнинг жаҳоннинг барча мамлакатлари бажариши мажбурий бўлган қарорлар қабул қилиш имкониятлари — айниқса, энг ўткир масалалар бўйича — доимо чекланган бўлади. Бинобарин, ташкилотнинг ваколатларини сезиларли даражада кенгайтиришнинг иложи бўлмаса керак.

Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари сонининг кўпайиши БМТ самарадорлигига ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Кенгайиш рамзий маънога эга бўлади, чунки у узоқ 1945 йилда қабул қилинган қоидани ўзгартиради. Шунингдек, у репрезентативликни кенгайтириши мумкин. Аммо «вето» ҳуқуқини ислоҳ қилмасдан туриб, Хавфсизлик Кенгаши фаолияти самарадорлигига ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Бош ассамблея ҳам худди шундай. Мамлакатлар географик тамойилга кўра, иттифоқчилик муносабатлари асосида, сиёсий тизимларнинг ўхшашлиги, бир лаҳзалик манфаатларнинг мос келиши ва ҳоказолар туфайли консолидацияланиб, барибир блокли фикрлашга мойил бўлади.

Шу муносабат билан, менимча, Хавфсизлик Кенгашидаги «вето» ҳуқуқини ислоҳ қилиш янада долзарбдир. Доимий аъзолар томонидан бу ҳуқуқни четлаб ўтишга имкон берадиган механизмни ишга тушириш муҳимдир. Масалан, ечимни блоклаш учун зарур бўлган доимий аъзолардан «вето» миқдорининг минимал чегарасини ошириш. Бундай системада доимий ҳадлар сонини кенгайтириш маънога эга бўлади. Шунингдек, қарор доимий аъзолар томонидан бир неча бор блокланган тақдирда, Хавфсизлик Кенгашининг доимий бўлмаган аъзоларига консенсус асосида резолюция қабул қилиш ҳуқуқини бериш тартибини жорий этиш мумкин.

Бошқа чора-тадбирлар қаторида БМТ кун тартибини прагматизация қилиш зарурлигини таъкидлаган бўлардим. Сўнгги йилларда яққол сусайган ишончни қайтариш учун ташкилот ривожланаётган мамлакатларга техник ёрдамни кучайтириши керак. Лекин бу ёрдам маълумотномалар тарқатиш, тренинглар ўтказишдангина иборат бўлмаслиги керак. Соғлиқни сақлаш, таълим, шаҳарсозлик ва бошқа соҳаларда аниқ инфратузилма ва техник лойиҳаларни амалга ошириш зарур. Ривожланаётган мамлакатлардаги одамлар ўз кўзлари билан кўрадиган ва сиёсий вазиятдан қатъи назар фойдалана оладиган нарсаларда булар амалга ошиши керак.

Ниҳоят, БМТ амалдорларининг мавқеини ошириш керак. Бугунги кунда ташкилот ва унинг тузилмалари раҳбарлари халқаро майдонда етарли обрў-эътиборга эга эмас. Уларнинг роли кўпинча конференцияларда «тўйга келган генерал» (киноя — сохта обрўга эга, ҳеч қандай ишда роль ўйнамайдиган шахс; фақат вакиллик учун таклиф қилинган — таҳр.) сифатида иштирок этишдан иборат бўлиб, бу уларнинг ҳақиқий жараёнларга таъсирини пасайтиради. БМТнинг нуфузини ошириш учун раҳбарлик лавозимларида халқаро етакчилар билан тенг мулоқот қила оладиган, ўзининг протокол роли билан кифояланмайдиган, ўзини мустақил ўйинчи сифатида кўрсатишга имкон берадиган етарли ваколат ва обрўга эга бўлган, фикри билан ҳисоблашишга тўғри келадиган одамлар ишлаши керак.