Марказий Осиё давлатлари ва Озарбайжон президентлари Тошкентда ўтган учрашувда нималар ҳақида гаплашди?
Gazeta давлат раҳбарларининг саммитдаги нутқлари шарҳини тайёрлади.
Озарбайжоннинг Маслаҳат учрашувига қўшилиши
Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари Озарбайжоннинг тўлақонли аъзо сифатида қўшилишини бир овоздан қўллаб-қувватлади.
«Ушбу стратегик қадам умумий тарих, қардошлик ришталари, маънавий ва маданий яқинлик билан узвий боғланган халқларимиз манфаатларига тўлиқ жавоб беради […] Қардош Озарбайжоннинг қўшилиши Маслаҳат учрашувларимизга кучли шиддат беради, савдо-иқтисодий, инвестициявий, маданий-гуманитар ҳамкорликни кенгайтириш, шунингдек, барқарор тараққиёт масалалари бўйича ҳамжиҳатликда қарорлар ишлаб чиқиш учун янги уфқларни очади. Моҳиятан биз Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ ўртасида мустаҳкам кўприк барпо этмоқдамиз, ҳамкорликнинг ягона маконини шакллантиришга йўл очмоқдамиз. Бу икки минтақанинг стратегик боғлиқлиги
ва барқарорлигини кучайтириши, шубҳасиз», — деди Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев.
Қозоғистон раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев Озарбайжоннинг ушбу форматга қўшилиш қарорини тарихий деб атади ва Боку янги мақомда минтақавий ҳамкорликни мустаҳкамлашга салмоқли ҳисса қўшишига ишонч билдирди.
«Давлат раҳбарларининг Маслаҳат учрашувлари ўз самарасини кўрсатди. Марказий Осиё ҳозир кенг кўламли трансформация даврини бошдан кечирмоқда. Ишонч билан айтиш мумкинки, ёпиқ чегаралар ва изоляция даври ортда қолди», — деди Қозоғистон раҳбари.
Қирғизистон президенти Садир Жапаров «қардош Озарбайжоннинг иштироки минтақада ҳамкорликни янада ривожлантириш учун янги имкониятлар очишига» ишонч билдирди. Унинг қайд этишича, «минтақа олдида янги имкониятлар уфқлари очилаётган бир даврда ўзаро ишонч ва бирдамлик руҳини сақлаш ҳар қачонгидан ҳам муҳимдир».
Тожикистон раҳбари Эмомали Раҳмон Озарбайжон президенти Илҳом Алиевни ушбу воқеа билан табриклаб, «бу платформа халқаро ва минтақавий жараёнларнинг муҳим иштирокчиси сифатида ўз аҳамиятини ишонч билан мустаҳкамлаётганини» таъкидлади.
«Давлатлараро алоқалар мустаҳкамланмоқда, биз ташқи ҳамкорлар билан алоқаларни фаол қўллаб-қувватламоқдамиз», — деди у. Эмомали Раҳмон Тожикистон Марказий Осиё форматида конструктив сиёсий мулоқот ва минтақавий интеграцияни ривожлантириш тарафдори эканини айтди.
Туркманистон президенти Сердар Бердимуҳамедов ҳам Илҳом Алиевни қутлаб, минтақавий даражада ва халқаро майдонларда, энг аввало, БМТ доирасида яқин сиёсий-дипломатик ҳамкорликни давом эттириш муҳим эканини таъкидлади.
Озарбайжон раҳбари Илҳом Алиев Марказий Осиё давлатлари саммити ишида учинчи бор иштирок этаётганини таъкидлади. «Озарбайжон ва Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги муносабатлар ўзига хос хусусиятга эга», — деди у.
«Сўнгги уч йил ичида Марказий Осиё давлатларига 14 марта ташриф буюрдим. Худди шу даврда ҳамкасбларим мамлакатимизга 23 марта ташриф буюришди. Озарбайжон Марказий Осиё давлатлари билан иттифоқчилик ва стратегик шериклик, қўшма инвестиция фондларини ташкил этиш тўғрисида шартнома ва декларациялар имзолади», — деди Алиев.
«Гарчи Озарбайжон Жанубий Кавказда жойлашган бўлса-да, бугунги кунда фаол ҳамкорлик туфайли Марказий Осиё ва Озарбайжон дунёда аҳамияти тобора ортиб бораётган ягона геосиёсий ва геоиқтисодий минтақага айланди», — дея қайд этди Озарбайжон етакчиси.
Илҳом Алиев қабул қилинган қарор учун ҳамкасбларига миннатдорлик билдириб, бу «муносабатларимизнинг дўстона, қардошлик хусусиятини тасдиқлаши ҳамда кенг географик маконда ҳамкорлик ва ўзаро алоқаларни мустаҳкамлашга хизмат қилишини» таъкидлади.
Марказий Осиёда ҳамкорликнинг институционал базаси
Ўзбекистон президенти ўз баёнотида Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг учрашувларини минтақавий мулоқотнинг маслаҳатлашув шаклидан «Марказий Осиё ҳамжамияти» стратегик форматига айлантиришни таклиф қилди.
Бунинг учун форматнинг институционал базасини мустаҳкамлашни назарда тутувчи Маслаҳат учрашувлари тўғрисидаги низом ишлаб чиқилади ва котибият таъсис этилади.
Қасим-Жомарт Тоқаев Шавкат Мирзиёевнинг таклифларини қўллаб-қувватлади. У Марказий Осиё экспертлар форумини минтақавий ҳамкорлик тизимига киритиш имкониятини кўриб чиқишни, форумнинг ўзини эса «тадқиқотлар ва ягона ёндашувларни шакллантириш учун асосий платформага» айлантиришни таклиф қилди.
Савдо, транспорт ва технологиялар трансфери — устувор йўналишлар қаторида
Ўзбекистон президенти 2024 йилда минтақа мамлакатлари ўртасидаги ўзаро савдо ҳажми 10,7 миллиард долларга етгани, инвестициялар ҳажми эса 17 фоизга ошганини таъкидлади.
Унинг фикрича, Марказий Осиё давлатлари ўзаро савдони 1,5−2 баробарга оширишга қодир. Шу муносабат билан президент 2035 йилга қадар Савдо-иқтисодий ҳамкорликнинг минтақавий дастурини қабул қилиш, Умумий инвестиция макони тўғрисидаги декларацияни ишлаб чиқиш ва электрон тижоратни биргаликда ривожлантиришни рағбатлантириш бўйича қўшма чора-тадбирлар дастурини ишлаб чиқиш ва қабул қилишни таклиф этди.
Бундан ташқари, Ўзбекистон йирик лойиҳалар — Хитой — Қирғизистон — Ўзбекистон темирйўли, Трансафғон йўлагини амалга ошириш, шунингдек, Транскаспий йўналишларини кенгайтириш бўйича саъй-ҳаракатларни бирлаштиришга чақирди. Шавкат Мирзиёев, шунингдек, Инфратузилмани ривожлантириш кенгашини тузишни таклиф қилди.
Қасим-Жомарт Тоқаев минтақавий савдони 20 миллиард долларга етказиш режаларини қўллаб-қувватлади.
У дон, мой ва сут-гўшт маҳсулотларини чуқур қайта ишлаш, чорвачиликни ривожлантириш ҳамда органик ўсимликшуносликни йўлга қўйиш учун қўшма корхоналар ташкил этиш орқали «инновацион» лойиҳаларни амалга оширишга даъват этди.
Унинг сўзларига кўра, логистика марказлари, омборхоналар қуриш ва тайёр озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ҳам истиқболлар мавжуд.
Қозоғистон раҳбари, шунингдек, Юкларни электрон кузатиб бориш ягона тизимини жорий этиш, Марказий Осиё транспорт тизимини ривожлантиришнинг комплекс стратегиясини ишлаб чиқиш ва чегараолди саноат ҳаблари тармоғини ривожлантириш масалаларини кўриб чиқишни таклиф қилди.
Тоқаев «Қозоғистон Остона шаҳрида инвесторларга мавжуд конлар ва уларни қазиб олиш технологиялари ҳақида долзарб маълумотларни тақдим эта оладиган Нодир металлар бўйича минтақавий тадқиқот марказини ташкил этишни таклиф қилганини» эслатди.
Сунъий интеллектга келинса, Қозоғистон раҳбари ушбу технологиядан фойдаланишнинг ягона стандартларини ишлаб чиқиш муҳимлигини таъкидлади ва Марказий Осиё давлатлари томонидан сунъий интеллектдан масъулиятли фойдаланиш тўғрисидаги декларацияни яратишни бошлашни таклиф қилди.
Қирғизистон президенти савдо-иқтисодий ва инвестициявий ҳамкорликни кенгайтириш умумий вазифа эканини таъкидлади.
Интеграцияни чуқурлаштириш учун у учта асосий қадамга эътибор қаратишни таклиф қилди:
- ўзаро савдодаги тўсиқларни фаол бартараф этиш, стандартлар ва техник регламентларни уйғунлаштириш;
- хомашё моделидан воз кечиб, аниқ қўшма ишлаб чиқариш занжирларини ривожлантириш, қайта ишлаш саноати ва янги индустриал кластерларни шакллантириш;
- рақамлаштиришдан ўсиш катализатори сифатида фойдаланиш: электрон тижоратдан тортиб, ахборот алмашиш ва киберхавфсизликни мустаҳкамлаш учун трансчегаравий платформаларни яратиш.
Садир Жапаров Хитой — Қирғизистон — Ўзбекистон темирйўлининг қурилиши нафақат боғланишни таъминлаши, балки логистикани қайта форматлашини, Марказий Осиё мамлакатларига Осиё ва Европанинг энг йирик бозорларига энг қисқа йўлни очиб беришини таъкидлади. Зангезур коридори қурилиши лойиҳаси ушбу темирйўлнинг «мантиқий ва стратегик давоми бўлиб кўринади», — деди у.
Жапаров транспорт соҳасидаги ишлар самарадорлигини ошириш мақсадида божхона маълумотларини алмашиш ва рухсат берувчи ҳужжатларни «ягона дарча» тамойили асосида расмийлаштиришда «Рақамли транзит йўлаги» ягона электрон платформасини ишлаб чиқишни таклиф қилди.
Тожикистон президенти ишлаб чиқариш интеграциясини ривожлантириш, саноат кооперациясининг минтақавий механизмини ривожлантириш, энергетика соҳасидаги ҳамкорликни кенгайтириш, темирйўл коридорларини реконструкция қилиш, ҳаво ва мультимодаль транспортни кенгайтириш учун биргаликда конструктив қадамлар ташлаш зарурлигини таъкидлади.
У Марказий Осиёнинг ягона транспорт-логистика маконини яратиш, шунингдек, минтақа мамлакатларидаги эркин иқтисодий зоналар имкониятларидан самарали фойдаланишни таклиф қилди.
Тожикистон раҳбари, шунингдек, Душанбе шаҳрида Минтақавий сунъий интеллект маркази ва электрон савдони ривожлантириш учун ягона рақамли платформани ташкил этиш ташаббуси билан чиқди.
Туркманистон раҳбари Марказий Осиё мамлакатлари ҳамкорликнинг транспорт йўналишини сезиларли даражада фаоллаштириши кераклигини таъкидлади. Бунинг учун, унинг фикрича, Шарқ-Ғарб ва Шимол-Жануб йўналишлари бўйлаб қўшма йўлакларни яратишда иштирок этишни бошлаш керак.
У электр энергияси сегментини кенгайтириш, минтақа ва унинг атрофида электр энергиясини ишлаб чиқариш, етказиб бериш ва истеъмол қилишнинг қудратли тармоғини яратиш муҳимлигини таъкидлади.
Унинг фикрича, саноат ва агросаноат мажмуасида ишлаб чиқариш кооперацияси занжирларини ҳам шакллантириш зарур. Марказий Осиё мамлакатлари ҳудудларида турли йўналишдаги қўшма корхоналар ташкил этиш, чегараолди ва минтақавий савдони кенгайтиришда ишбилармон доираларнинг янада фаол иштирок этиши зарур, деди Туркманистон етакчиси.
Илҳом Алиев Транскаспий йўлаги (Ўрта коридор)ни ривожлантириш муҳимлигига эътибор қаратди.
«Транспорт ва логистика инфратузилмасини модернизация қилиш, божхона тартиб-таомилларини синхронлаштириш ва рақамлаштириш бўйича биргаликдаги саъй-ҳаракатлар юк ташиш ҳажмини ошириш, иқтисодий барқарорликни мустаҳкамлаш ва халқаро бозорларда ҳамкорликни кенгайтириш учун кенг имкониятлар очади», — деди у.
«Охирги уч йилда Озарбайжон орқали Ўрта коридор орқали юк ташиш 90 фоизга ошди. Йўлак бўйлаб юриш вақти сезиларли даражада қисқарди. Яқин йилларда ўтказиш қуввати йилига 25 миллион тоннага етадиган Алат халқаро порти, Боку-Тбилиси-Карс темирйўли, 9 та халқаро аэропорт, минтақадаги энг йирик юк авиакомпанияси ва бошқа омиллар Озарбайжонни халқаро транспорт тугунларидан бирига айлантирди», — деди давлат раҳбари.
«Август ойида Вашингтонда Озарбайжоннинг асосий қисмини унинг Нахчиван автоном республикаси билан боғлаш бўйича эришилган келишувлар халқаро ташувлар учун транзит имкониятларини кенгайтиришга ёрдам беради. Озарбайжон ҳудудида Зангезур коридори қурилиши якунланмоқда. Дастлабки босқичда 15 миллион тонна маҳсулот ўтказиш қувватига эга бўлган ушбу темирйўл Ўрта коридорнинг муҳим артериясига айланади», — деди у.
Илҳом Алиев, шунингдек, телекоммуникация соҳасини яхшилаш учун Каспий денгизи туби бўйлаб оптик толали кабель тармоғини ётқизишни ўз ичига олган «Рақамли ипак йўли» лойиҳаси ва Европага электр энергиясини биргаликда экспорт қилиш учун Каспий денгизи туби бўйлаб электр кабелини қуриш лойиҳаси ҳақида эслатиб ўтди.
Сув ресурслари ва экология
Ўзбекистон президенти 2026−2036 йилларни Марказий Осиёда сувдан оқилона фойдаланиш бўйича амалий ҳаракатлар ўн йиллиги деб эълон қилишни, шунингдек, Сув хўжалиги соҳасида минтақавий ваколатлар марказини ташкил этишни таклиф қилди.
Қозоғистон президенти сўнгги беш йил ичида Марказий Осиё мамлакатлари сув сиёсатини янгилаганини эслатди. «Келгусида сувдан фойдаланиш бўйича Марказий Осиё ҳадли конвенциясини халқаро стандартларга мувофиқ қабул қилиш ҳақида ҳам ўйлаш мумкин, — деди у. — Бундай ҳужжат соҳада ягона иш тамойилларини ўрнатиш ва юзага келиши мумкин бўлган келишмовчиликларнинг олдини олиш имконини беради».
Қирғизистон етакчиси ўз мамлакати ўзаро манфаатли лойиҳаларни, шу жумладан, ГЭСлар қурилишини амалга ошириш учун очиқ эканини, Марказий Осиёнинг умумий ресурс салоҳиятидан самарали фойдаланишни асосий йўналиш деб ҳисоблашини таъкидлади.
Тожикистон экологик муаммони ҳамкорликнинг муҳим йўналишларидан бири деб атади, чунки иқлим ўзгариши, музликларнинг эриши ва давомли чанг бўронлари минтақа мамлакатларининг озиқ-овқат хавфсизлигига бевосита таъсир кўрсатмоқда.
Туркманистон раҳбари ўз мамлакати минтақада сув ресурслари масалалари бўйича ҳамкорликни мустаҳкамлаш, минтақадаги экологик муаммолар, биринчи навбатда, Оролни қутқариш ва чўлланиш каби нозик мавзуларда биргаликдаги саъй-ҳаракатларни кучайтириш тарафдори эканини таъкидлади. Унинг фикрича, Марказий Осиё мамлакатлари минтақа муаммоларига кўпроқ халқаро эътиборни жалб қилиш учун БМТда келишилган экологик дипломатияни амалга ошириши зарур.
Хавфсизлик
Ўзбекистон президенти саммитда қабул қилинган ҳужжатлар — Минтақавий хавфсизлик ва барқарорлик концепцияси, шунингдек, Таҳдидлар ва хавфлар каталогини юксак баҳолади.
У Афғонистоннинг минтақавий инфратузилма, энергетика ва транспорт лойиҳаларига интеграциялашуви муҳимлигини қайд этди, чунки мамлакатдаги вазият бутун минтақанинг хавфсизлиги ва барқарор ривожланишига таъсир қилади.
Давлат раҳбари яқинда ўтказилган Фарғона тинчлик форумини мунтазам халқаро форумга айлантириш зарурлигини таъкидлади.
Қозоғистон етакчиси Тожикистон ва Қирғизистон ўртасида давлат чегараси тўғрисида, шунингдек, Қирғизистон, Тожикистон ва Ўзбекистон чегараларининг туташган нуқтаси тўғрисида шартномалар имзоланишини олқишлаб, яқинда Тожикистон томонидан имзоланган Дўстлик тўғрисидаги шартноманинг XXI асрдаги аҳамиятини алоҳида таъкидлади. Унинг фикрича, хавфсизлик соҳасидаги асосий ишлар «минтақа мамлакатлари хавфсизлик кенгашлари котиблари даражасида олиб борилиши керак».
Қирғизистон раҳбари минтақа давлатларига «Марказий Осиё+» формати платформаларида позицияларни мувофиқлаштириш ва ягона фронт сифатида ҳаракат қилишни таклиф қилди. Унинг сўзларига кўра, буни бошқа давлатлар билан саммитлар арафасида ташқи сиёсат идоралари маслаҳатлашувларини ўтказиш орқали амалга ошириш мумкин.
Тожикистон президенти терроризм, экстремизм, радикализм мафкураси, кибержиноятчилик ва гиёҳванд моддаларнинг ноқонуний айланиши таҳдидлари давом этаётганидан хавотирда эканини таъкидлаб, минтақавий хавфсизликни барқарор ва олдиндан айтиб бўладиган даражада сақлашни ҳамкорликнинг асосий устувор йўналишларидан бири деб атади.
У хавфсизлик соҳаси учун кадрлар ва экспертларни профессионал тайёрлаш соҳасида ҳамкорликни ривожлантириш, шунингдек, технологиялардан фойдаланган ҳолда киберхавфсизликни таъминлаш бўйича қўшма чора-тадбирлар мажмуини кучайтиришни таклиф қилди.
Маданий-гуманитар соҳа
Ўзбекистон президенти Тошкентдаги Ислом цивилизацияси маркази ёшлар учун, уларнинг илмий ва маънавий маърифати учун жозибадор масканга айланишига умид билдирди.
Шавкат Мирзиёев маънавий мерос ва маърифат масалалари бўйича халқаро конгрессни мунтазам ўтказиб боришни таклиф қилди. Шунингдек, давлатлараро лойиҳаларни молиялаштириш, академик ҳамжамиятни рағбатлантириш ва сунъий интеллект технологияларини жорий этиш имкониятларини кенгайтириш учун Илмий тадқиқотлар фондини ташкил этиш ташаббусини илгари сурди.
Президент сўзининг якунида шундай деди: «Бизнинг кучимиз — бирликда, муваффақият сари йўлимиз — дўстлик ва ҳамкорликда. Фақат ҳамжиҳат бўлиб, ўзаро ҳурмат, бирдамлик ва стратегик ёндашувларга таяниб, эзгу мақсадларимизга эришишимиз мумкин».
Қасим-Жомарт Тоқаев умумий тарихий-маданий ўзига хосликни сақлаб қолиш, ҳунармандчиликнинг этник турларини оммалаштириш ва мунтазам қўшма тадбирлар ўтказиш муҳимлигини таъкидлади. У, шунингдек, кинематография соҳасида ҳамкорлик қилиш ва замонавий сайёҳлик кластерларини яратиш орқали Буюк Ипак йўли меросини тарғиб қилиш тарафдори эканини таъкидлади.
Қозоғистон етакчиси Марказий Осиёнинг ягона сайёҳлик брендини илгари суришни, жумладан, ушбу соҳада ҳамкорлик тўғрисида битим имзолаш ва минтақа мамлакатларининг ягона сайёҳлик маконини яратиш орқали илгари суришни таклиф қилди.
Шавкат Мирзиёевнинг Тошкентдаги Ислом цивилизацияси марказини илмий-тадқиқот ишлари олиб бориладиган умумий майдонга айлантириш ташаббусини қўллаб-қувватлади.
Қирғизистон раҳбари туризмга иқтисодиётнинг муҳим тармоғи ва Марказий Осиё халқларини яқинлаштириш воситаси сифатида эътибор қаратиб, ўзаро ташрифлар сезиларли даражада ошганини таъкидлади. У келгуси йилда Қирғизистон олтинчи Бутунжаҳон кўчманчилар ўйинларига мезбонлик қилишини билдириб, минтақа мамлакатларининг ҳамкасблари ва спорт делегацияларини ушбу халқаро тадбирда иштирок этишга таклиф қилди.
«Ишончим комилки, умумий иродамиз ва меҳнатимиз орқали Марказий Осиёни сиёсий ишонч аниқ иқтисодий натижалар ва маънавий бирлик билан қўллаб-қувватланадиган муваффақиятли минтақавий ҳамкорлик эталонига айлантира оламиз», — дея хулоса қилди Қирғизистон президенти.
Тожикистон президенти Марказий Осиёда халқаро инновацион таълим марказини ташкил этишни таклиф қилди.
Озарбайжон президенти Илҳом Алиев ўз нутқида «баъзи мамлакатларда динимизга қарши ҳужумлар кучайиб, исломофобия тизимли тус олаётган бир пайтда Ислом цивилизацияси марказининг очилиши исломнинг бунёдкорлик, бағрикенглик, дўстлик ва биродарлик дини эканини бутун дунёга намоён этмоқда», деб таъкидлади.
«Мамлакатимиз ҳудудий яхлитлиги ва суверенитети тиклангач, озод қилинган ҳудудларни қайта тиклаш бўйича кенг кўламли ишларни бошлади. Биз Марказий Осиё давлатларининг бу борада Озарбайжонга кўрсатаётган қардошлик ёрдамини юксак қадрлаймиз», — деди у.
Хусусан, Фузулий шаҳридаги Мирзо Улуғбек номидаги мактаб ва Қурманғози номидаги болалар ижодиёти маркази, Агдамдаги Манас номидаги мактаб «ўзбек, қозоқ ва қирғиз қардошларимиздан совға бўлгани»ни айтиб ўтди.
«Октябрь ойида Фузулий шаҳрида Туркманистон томонидан қардош сифатида қўллаб-қувватлаш рамзи бўладиган масжидга пойдевор қўйилди», — дея қўшимча қилди у.
Туркманистон президенти Сердар Бердимуҳамедов Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг Маслаҳат учрашувига раисликни қабул қиларкан, Туркманистон ушбу форматдаги мамлакатлар ўртасида бирдамлик ва ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш, иқтисодий шерикликни мустаҳкамлаш учун барча саъй-ҳаракатларини ишга солишини таъкидлади.
Томонлар Туркманистонни янги «Марказий Осиё ва Озарбайжон» форматидаги раисликни қабул қилиб олгани билан табриклади ва ҳар томонлама қўллаб-қувватлашга тайёр эканини тасдиқлади.